जालियनवाला बाग हत्याकांड – पार्श्वभूमी, कारणे आणि परिणाम: MPSC भरती 2024 साठी अभ्यास साहित्य

जालियनवाला बाग हत्याकांड

जालियनवाला बाग हत्याकांड: जालियनवाला बाग हत्याकांड, ज्याला अमृतसरचे नरसंहार म्हणूनही ओळखले जाते. ही अमानुष घटना 13 एप्रिल 1919 रोजी घडली, ब्रिटिश सैन्याने अमृतसर, पंजाब प्रदेशात (आता पंजाबमध्ये) जालियनवाला बाग म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या मोकळ्या जागेत नि:शस्त्र भारतीयांच्या मोठ्या जमावावर गोळीबार केला. त्यात शेकडो लोक ठार झाले आणि कित्येक लोक जखमी झाले. आधुनिक भारतीय इतिहासातील हा एक महत्त्वाचा क्षण होता कारण यामुळे भारत-ब्रिटिश संबंध कायमचे खराब झाले आणि महात्मा गांधींना  भारतीय राष्ट्रवाद आणि ब्रिटनपासून स्वातंत्र्यासाठी स्वतःला पूर्णपणे समर्पित करण्याचे ठरवले. आगामी काळातील MPSC आणि इतर सर्व विभागातील परीक्षांच्या दृष्टीने हा घटक फार महत्वाचा आहे. आज या लेखात आपण जालियनवाला बाग हत्याकांडाबद्दल संपूर्ण माहिती पाहणार आहोत.

MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य प्लॅन पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

MPSC राजपत्रित नागरी सेवा संयुक्त पूर्व परीक्षा 2024 अधिसुचना पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

जालियनवाला बाग हत्याकांड: विहंगावलोकन

जालियनवाला बाग हत्याकांड ही भारतीय इतिहासातील हिंसक घटना आहे. अमृतसरमधील जालियनवाला बाग येथे जमाव शांततेत जमला होता, तेव्हा ब्रिटिश सरकारने त्यावर गोळीबार केला. ज्यामध्ये अनेक निष्पाप आणि निशस्त्र लोक मारले गेले.

जालियनवाला बाग हत्याकांडाची पार्श्वभूमी

सन 1919 साली ब्रिटिश सरकार रौलेट कायदा आणण्याच्या तयारीत होते. या कायद्यामुळे कोणत्याही भारतीयला फक्त संशयावरुन, कोणताही खटला दाखल न करता तुरुंगात टाकण्याचा अधिकार ब्रिटिशांना मिळणार होता. भारतीयांनी या कायद्याला कडाडून विरोध केला. पण त्याला न जुमानता 8 मार्चपासून हा कायदा लागू करण्यात आला. याच्या निषेधार्थ अमृतसरमधील हजारो लोक जालियनवाला बागेत एकत्र जमले. त्यावेळी या जमावावर जनरल डायरने अंदाधुंद गोळीबार केला. या गोळीबारात हजाराच्या वर लोकांना आपला जीव गमवावा लागला

जालियनवाला बाग हत्याकांडाची कारणे

1959 मध्ये ही वसाहत ब्रिटीश राजवटीच्या थेट अधिपत्याखाली ठेवण्यात आली. वसाहतवादी सरकारने 1915 मध्ये भारत संरक्षण कायदा आणण्याची संधी म्हणून पहिल्या महायुद्धाचा उपयोग केला कारण त्यात फार पूर्वीपासून असंतोष आणि कट रचण्याची भीती होती. सरकारला संपूर्ण संघर्षात जबरदस्त अधिकार देण्यात आले होते, ज्यात लोकांना विनाकारण ताब्यात ठेवण्याची क्षमता, त्यांना कोणत्याही आरोपाशिवाय तुरुंगात टाकणे आणि प्रवास, लेखन आणि भाषण प्रतिबंध लादणे समाविष्ट होते. त्याने मार्च 1919 मध्ये रौलट कायदा आणला आणि युद्धकाळातील आणीबाणीच्या अधिकारांचा शांतता काळात विस्तार केला.

युद्ध सुरू झाल्यानंतर 21 वर्षे तेथे राहून गांधी दक्षिण आफ्रिकेतून भारतात परतले होते. पहिल्या महायुद्धात गांधींनी ब्रिटीश साम्राज्याशी निष्ठा सोडून ब्रिटनची बाजू घेतली. भारतात परतल्यानंतर पहिली अनेक वर्षे गांधींनी प्रादेशिक अन्यायाविरुद्ध अहिंसक उठावांचे नेतृत्व केले. गांधींनी आगामी रौलट कायद्याच्या विरोधात आवाज उठवला आणि 6 एप्रिल 1919 रोजी सामान्य संपाची हाक दिली, ही बातमी जनतेला कळताच त्यांनी लोकांना सत्याग्रह किंवा अहिंसक निषेधात सहभागी होण्याचे आवाहन केले आणि कायदे रद्द करण्याची मागणी करण्यासाठी बैठका आणि एक दिवस उपोषण केले.

पंजाब ही ब्रिटिशांसाठी महत्त्वाची आर्थिक आणि सामरिक संपत्ती असल्यामुळे, अशांततेने त्यांना विशेषतः चिंतित केले. पहिल्या महायुद्धात मोठ्या प्रमाणावर तैनात असलेल्या ब्रिटिश भारतीय सैन्याचा तीन-पंचमांश भाग तोपर्यंत पंजाबमधील सैनिकांचा होता. जनरल डायर, ज्यांना अमृतसरला पाठवण्यात आले होते, त्यांनी 11 एप्रिल रोजी या भागात पूर्वपदावर आणण्यासाठी कमांड ताब्यात घेतली. त्यांनी सार्वजनिक संमेलनांना बेकायदेशीर ठरवून त्यांना हिंसकपणे पांगवण्याची धमकी दिली.

13 एप्रिल 1919 रोजी जालियनवाला बागेत जनरल डायरच्या सूचनेचे उल्लंघन करून हजारो लोक जमले. जनरल डायरने नि:शस्त्र नागरिकांवर गोळ्या झाडल्या. दहा मिनिटे गोळीबार करण्यात आला. सरकारने 379 मृत्यूंचा अंदाज वर्तवला, तर काही अंदाज त्यापेक्षा जास्त होता.

जालियनवाला बाग हत्याकांडाचे परिणाम

जेव्हा ब्रिटीश जनतेने हत्याकांडाचा गुन्हेगार जनरल डायरची प्रशंसा केली आणि त्याला बक्षीस दिले तेव्हा राष्ट्रावर ब्रिटीश सरकारच्या या कृत्यामुळे खूप लोक दुखावले गेले. या हत्याकांडाच्या तीव्रतेने संपूर्ण देश हादरला होता. 18 एप्रिल रोजी हिंसाचाराच्या वातावरणावर मात करून गांधीजींनी आपले आंदोलन थांबवले. बोअर युद्धातील योगदानाबद्दल ब्रिटिशांकडून सन्मानित कैसर-ए-हिंद मिळाल्यानंतर महात्मा गांधींनी त्याचा त्याग केला. कवी आणि नोबेल पारितोषिक विजेते रवींद्रनाथ टागोर यांनी त्यांचा नाइटहूड स्वीकारण्यास नकार दिला. विन्स्टन चर्चिल यांनी या गोळीबाराला “राक्षसी” मानले होते. त्यांनीही या घटनेचा निषेध केला.

जालियनवाला बाग हत्याकांडामुले ब्रिटिश न्यायाची विश्वासार्हता संपुष्टात आली. 14 ऑक्टोबर 1919 रोजी भारत सरकारने पंजाबमधील घटनांच्या चौकशीसाठी हंटर कमिशन समितीची स्थापना केली. पंजाबमधील अशांततेकडे लक्ष देणे, त्यांचे मूळ कारण निश्चित करणे आणि त्यांच्या परिणामांना सामोरे जाण्यासाठी उपाय विकसित करणे हे आयोगाचे आदेश होते. जनरल डायरच्या वर्तनाचा तीव्र निषेध करण्यात आला, परंतु आयोगाच्या निष्कर्षांनुसार त्याच्यावर कोणतीही कारवाई करण्यात आली नाही. जालियनवाला बाग कत्तल अद्वितीय वसाहतवादी नियमांविरुद्ध बंड करण्यासाठी उत्प्रेरक म्हणून काम केले.

जालियनवाला बाग हत्याकांडाचे महत्त्व

जालियनवाला बाग, जी आता भारतातील एक महत्त्वाची खूण आहे, त्या राष्ट्राच्या स्वातंत्र्याच्या युद्धाच्या इतिहासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. महात्मा गांधींना असहकार चळवळ सुरू करण्यास प्रवृत्त करणाऱ्या घटकांपैकी ही एक घटना होती. बंगालमधील नोबेल पारितोषिक विजेते कवी रवींद्रनाथ टागोर यांनी 1915 मध्ये त्यांना बहाल केलेल्या नाइटहूडचा पदवी परत केली. या घटनेची चौकशी हंटर कमिशनने केली होती, ज्याची त्यावेळी भारत सरकारने नियुक्ती केली होती. 1920 मध्ये, डायरला त्याच्या वर्तनाबद्दल निंदा करण्यात आली.

जनरल डायरचा खून

निवृत्तीनंतर डायर लंडनमध्ये आपले जीवन जगू लागला. पण 13 मार्च 1940 चा दिवस त्यांच्या आयुष्यातील शेवटचा दिवस ठरला. त्याने केलेल्या हत्येचा बदला घेत उधम सिंगने त्याच्यावर कॅक्सटन हॉलमध्ये गोळ्या झाडल्या. सिंग हे भारतीय स्वातंत्र्य कार्यकर्ते होते आणि असे म्हटले जाते की 13 एप्रिल रोजी डायरने ज्या बागेत गोळीबार केला होता त्या बागेतही ते उपस्थित होते आणि सिंग यांनाही गोळी लागल्याने ते जखमी झाले होते.

Note: महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप

Sharing is caring!