Table of Contents
पृथ्वीवरील महासागर
पृथ्वीवरील महासागर : पृथ्वीवर पाण्याचा मुबलक पुरवठा आहे, म्हणून त्याला “निळा ग्रह” म्हणतात. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाचा बराच मोठा भाग पाण्याने व्यापलेला आहे आणि या भागाला हायड्रोस्फीअर म्हणतात. ग्रहावरील सुमारे 71 टक्के पाणी महासागरांमध्ये आढळते आणि ते मानवी वापरासाठी खूप खारट आहे. भूगोलशास्त्रज्ञांनी पृथ्वीच्या सागरी भागाची पाच महासागरांमध्ये विभागणी केली आहे. आगामी काळातील आदिवासी विकास विभाग भरती 2023 दृष्टीने पृथ्वीवरील महासागर हा घटक महत्वाचा आहे. आज या लेखात आपण पृथ्वीवरील महासागर, त्यांच्या बद्दल थोडक्यात माहिती आणि सागरी प्रवाहाबद्दल माहिती पाहणार आहे.
पृथ्वीवरील महासागर : विहंगावलोकन
पृथ्वीवरील महासागर या विषयीचे विहंगावलोकन खालील टेबल मध्ये दिले आहे.
| पृथ्वीवरील महासागर : विहंगावलोकन | |
| श्रेणी | अभ्यास साहित्य |
| उपयोगिता | आदिवासी विकास विभाग भरती 2023 |
| विषय | जगाचा भूगोल |
| लेखाचे नाव | पृथ्वीवरील महासागर |
| हा लेख तुम्हाला काय प्रदान करतो? |
|
पृथ्वीवरील 05 महासागर
महासागर हा पृथ्वीवरील अतिविशाल खाऱ्या पाण्याचा साठा आहे. पृथ्वीच्या पाठीवर 5 महासागर आहेत. ह्या महासागरांनी पृथ्वीवरील 71% पृष्ठभाग व्यापला आहे. प्रत्येक महासागर अनेक समुद्र, उपसमुद्र, आखात इत्यादींमध्ये विभागला आहे. पर्जन्यमानांना बर्‍याचदा पृथ्वीचे फुफ्फुस म्हणतात, परंतु आपल्या महासागरामधील (Oceans on Earth) लहान जीव जगातील अर्ध्याहून अधिक ऑक्सिजन तयार करतात. महासागर आणि त्यातील जीवन आपण वातावरणात सोडत असलेल्या कार्बन डाय ऑक्साईडच्या चतुर्थांश भाग शोषून घेते. जगात एकूण 5 महासागर आहेत.
- पॅसिफिक महासागर (प्रशांत महासागर)
- अटलांटिक महासागर
- हिंदी महासागर
- आर्क्टिक महासागर
- दक्षिणी (अंटार्क्टिक) महासागर
पृथ्वीवरील महासागर: पॅसिफिक (प्रशांत) महासागर
- पॅसिफिक महासागर हा जगातील सर्वात मोठा महासागर आहे.
- 4,280 मीटर (14,040 फूट) सरासरी खोली असलेला हा सर्वात खोल महासागर आहे.
- 11,034 मीटर (36,201 फूट) खोलीसह मारियाना ट्रेंच जगातील सर्वात खोल खंदक आहे.
- या महासागरातील बहुतेक बेटे ज्वालामुखी किंवा कोरल उत्पत्तीची आहेत.
पृथ्वीवरील महासागर: अटलांटिक महासागर
- अटलांटिक महासागर हा जगातील दुसरा सर्वात मोठा महासागर आहे, सरासरी खोली: 3,300 मीटर.
- त्याचे नाव ग्रीक पौराणिक कथेतील टायटन (राक्षस) एटलसवरून आले आहे
- अटलांटिक महासागर, पृथ्वीच्या पृष्ठभागाच्या एक पंचमांश भाग व्यापलेल्या खाऱ्या पाण्याच्या शरीराला सर्वात लांब किनारपट्टी आहे.
- अटलांटिक महासागर हा व्यापार आणि वाणिज्यसाठी सर्वात व्यस्त महासागर आहे कारण त्याचे शिपिंग मार्ग पश्चिम युरोप आणि NE युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका या दोन सर्वात औद्योगिक क्षेत्रांना जोडतात.
- लाखो वर्षांपूर्वी अटलांटिक महासागर तयार झाला जेव्हा गोंडवानालँडमध्ये एक दरी उघडली गेली आणि दक्षिण अमेरिका आणि आफ्रिका खंड वेगळे झाले. वेगळे होणे आजही चालू आहे आणि अटलांटिक महासागर अजूनही रुंद होत आहे .
- न्यूफाउंडलँड आणि ब्रिटीश बेटे ही खंडीय बेटे प्रमुख आहेत.
पृथ्वीवरील महासागर: हिंदी महासागर
- हिंद महासागर हा एकमेव महासागर आहे ज्याला देशाचे नाव देण्यात आले आहे. त्याची सरासरी खोली 3,960 मीटर आहे.
- हिंदी महासागर अटलांटिक महासागरापेक्षा खोल आहे.
- त्यात अनेक खंडीय बेटे आहेत, मादागास्कर आणि श्रीलंका ही सर्वात मोठी बेटे आहेत.
- ज्वालामुखी उत्पत्तीची काही बेटे मॉरिशस, अंदमानंद निकोबार, सेशेल्स, मालदीव आणि लक्षद्वीप ही प्रवाळ उत्पत्तीची आहेत.
पृथ्वीवरील महासागर: दक्षिण महासागर (अंटार्क्टिक महासागर)
- दक्षिणेकडील महासागर अंटार्क्टिका खंडाला वेढलेला आहे आणि उत्तरेकडे सुमारे 60 अंश दक्षिण अक्षांशापर्यंत पसरलेला आहे.
- पाच प्रमुख महासागरांपैकी हा चौथा मोठा महासागर आहे.
- चक्राकार प्रवाहाचे परिणाम अंटार्क्टिक बेसिनच्या सर्व भागात जाणवतात.
- दक्षिण महासागरातील सर्वात खोल बिंदूला “फॅक्टोरियन डीप” म्हणतात.
पृथ्वीवरील महासागर: आर्क्टिक महासागर
- आर्क्टिक महासागर हा सर्व महासागरांपैकी सर्वात लहान आहे.
- हे आर्क्टिक सर्कलमध्ये आहे, म्हणून आर्क्टिक महासागर हे नाव आहे.
- उत्तर ध्रुव आर्क्टिक महासागराच्या मध्यभागी आहे.
- आर्क्टिक महासागराचा बहुतांश भाग दरवर्षी बहुतेक दिवस जाड बर्फाने गोठलेला असतो.
- हे सर्व महासागरांपैकी सर्वात उथळ आहे, ज्याची सरासरी खोली 987 मीटर आहे.
- सर्व महासागरांमध्ये कमीत कमी क्षारता आहे. त्याची क्षारता 30 ppt आहे.
महासागरातील सागरी प्रवाह
सागरी प्रवाह म्हणजे निश्चित दिशेने होणारी सागरजलाची हालचाल होय. समुद्र व महासागरातील पाणी स्थिर नसून त्यात भरती-ओहोटी,सागरी लाटा व सागरी प्रवाह अशा तीन प्रकारच्या हालचाली होत असतात. त्यांपैकी सागरी प्रवाह ही प्रमुख हालचाल आहे. सागरी प्रवाह मार्गाने पाणी एका भागाकडून दुसऱ्या भागाकडे वाहत असते. तसेच सागरी प्रवाहांमुळे सागरपृष्ठापासून सागरतळापर्यंत अभिसरण चालू राहते. वाऱ्याची सागरजलाशी होणारी घर्षणक्रिया, वेगवेगळ्या जलस्तरांधील घर्षणक्रिया, पृथ्वीच्या परिवलनामुळे निर्माण होणारी कोरिऑलिस प्रेरणा (भूवलनोत्पन्न प्रेरणा), सागरजलाचे तापमान, लवणता व घनतेतील तफावत इ. वेगवेगळ्या नैसर्गिक प्रेरणांवर सागरी प्रवाहांची निर्मिती, त्यांची दिशा व आकार अवलंबून असतो. खंडांचे आकार व त्यांची सापेक्ष स्थाने, प्रवाळशैलभित्ती व प्रवाळबेटे, स्थानिक वारे या घटकांचाही सागरी प्रवाहांवर प्रभाव पडत असतो. या वेगवेगळ्या घटकांमधील भिन्नतेमुळे काही प्रवाह मोठे, काही लहान, काही कायमस्वरूपी, काही हंगामी, काही अधिक गती असणारे तर काही मंद गतीने वाहणारे आढळतात.
महासागरातील प्रवाह दोन प्रकारचे असतात – उष्ण आणि थंड.
उष्ण प्रवाह
- खालच्या अक्षांशांच्या उष्णकटिबंधीय क्षेत्रांपासून उच्च समशीतोष्ण आणि उपध्रुवीय क्षेत्रापर्यंत वाहणारे प्रवाह गरम पाण्याचे प्रवाह म्हणून ओळखले जातात.
थंड प्रवाह
- उच्च अक्षांशांपासून खालच्या अक्षांशांकडे वाहणारे प्रवाह थंड पाण्याचे प्रवाह म्हणून ओळखले जातात.
- सागरी प्रवाहांच्या वहनासाठी अपवाद फक्त हिंदी महासागरात आढळतो. मान्सून वाऱ्यांची दिशा बदलून येथे प्रवाहांचा प्रवाह बदलतो. उष्ण प्रवाह थंड महासागरांकडे वाहतात आणि थंड प्रवाह उबदार महासागरांकडे वाहतात.
प्रशांत महासागरातील प्रवाह
प्रशांत महासागरातील प्रवाह खालील तक्त्यात देण्यात आले आहे.
| अ. क्र | प्रवाह | प्रवाहाची प्रकृती |
| 1 | उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह | उष्ण |
| 2 | दक्षिण विषुववृत्तीय प्रवाह | उष्ण |
| 3 | कुरोशियो प्रवाह | उष्ण |
| 4 | पूर्व ऑस्ट्रेलियन प्रवाह | उष्ण |
| 5 | उत्तर पॅसिफिक प्रवाह | उष्ण |
| 6 | हम्बोल्ट किंवा पेरुव्हियन प्रवाह | थंड |
| 7 | अलास्का प्रवाह | उष्ण |
| 8 | कुरिल किंवा ओयाशिओ किंवा ओखोत्स्क प्रवाह | थंड |
| 9 | विषुववृत्त काउंटर प्रवाह | उष्ण |
| 10 | कॅलिफोर्निया प्रवाह | थंड |
| 11 | एल निनो प्रवाह | उष्ण |
| 12 | अंटार्क्टिका वर्तुळाकार प्रवाह | थंड |
| 13 | सुशिमा प्रवाह | उष्ण |
| 14 | अँटिल्स प्रवाह | उष्ण |
| 15 | ब्राझिलियन प्रवाह | उष्ण |
| 16 | फ्लोरिडा प्रवाह | उष्ण |
| 17 | लॅब्राडोर प्रवाह | थंड |
| 18 | आखात प्रवाह | उष्ण |
| 19 | कॅनरी प्रवाह | थंड |
| 20 | नॉर्वेजियन प्रवाह | उष्ण |
| 21 | बेंग्वेला प्रवाह | थंड |
| 22 | इर्मिंगर प्रवाह | उष्ण |
| 23 | अंटार्क्टिका वर्तुळाकार प्रवाह | थंड |
| 24 | फॉकलंड करंट | थंड |
हिंदी महासागरातील प्रवाह
महासागरातील प्रवाह प्रवाह खालील तक्त्यात दिले आहे.
| अ. क्र | प्रवाह | प्रवाहाची प्रकृती |
| 1 | उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह | उबदार आणि स्थिर |
| 2 | उत्तर पूर्व मान्सून प्रवाह | थंड आणि अस्थिर |
| 3 | मोझांबिक प्रवाह | उबदार आणि स्थिर |
| 4 | सोमाली प्रवाह | उबदार |
| 5 | अगुल्हास प्रवाह | उबदार आणि स्थिर |
| 6 | पश्चिम ऑस्ट्रेलियन प्रवाह | थंड आणि स्थिर |
| 7 | दक्षिण पश्चिम मॉन्सून प्रवाह | उबदार आणि अस्थिर |
Note: महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल
अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप
