Table of Contents
भक्ती चळवळ
मध्ययुगातील भारताच्या सांस्कृतिक इतिहासाचा एक महत्त्वाचा भाग असलेली भक्ती चळवळ ही सामाजिक-धार्मिक सुधारकांच्या विशाल श्रेणीने आणलेली एक शांत सामाजिक क्रांती होती. मध्ययुगात भारतात सुरू झालेल्या आस्तिक भक्ती चळवळीचा तो संदर्भ आहे आणि नंतर समाज बदलला. भक्ती चळवळीने भारतीय समाजाच्या तळाशी असलेल्या लोकांना अधिक प्रभाव दिला आणि स्थानिक साहित्याच्या विकासास प्रोत्साहन दिले. तुम्ही या लेखात भक्ती चळवळीच्या वैशिष्ट्यांबद्दल जाणून घ्याल, जे तुम्हाला भारतीय कला आणि संस्कृतीबद्दल शिकून परीक्षेची तयारी करण्यास मदत करेल.
भक्ती चळवळीचा उगम
सातव्या आणि बाराव्या शतकादरम्यान, भक्ती चळवळ प्रथम भारताच्या दक्षिणेकडील प्रदेशांमध्ये, विशेषतः तामिळनाडूमध्ये दिसून आली. पंधराव्या शतकाच्या अखेरीस ते हळूहळू उत्तरेकडील प्रदेशात गेले. नयनार (शिवभक्त) आणि अल्वार (विष्णू भक्त), दक्षिण भारतातील दोन महत्त्वपूर्ण भक्ती संत गटांनी, मोक्षाचे साधन म्हणून देवाची भक्ती उपदेश करण्याच्या बाजूने बौद्ध आणि जैन तपस्या नाकारल्या. त्यांच्या बहुसंख्य काव्यात उपासक आणि देव यांच्यातील भक्तीच्या बंधनावर भर होता.
सामान्य लोकांना ते वाचता यावे आणि ते पुन्हा सांगता यावे म्हणून त्यांनी तमिळ आणि तेलगू सारख्या स्थानिक भाषेत संवाद साधला आणि लिहिला. भक्ती परंपरेत पुरोहिताची उपस्थिती आवश्यक नव्हती. परिणामी चळवळ अधिक पसंतीस उतरली. संस्कृत शब्द “भज”, ज्याचा अर्थ सामायिक करणे, भाग घेणे किंवा त्याचा एक भाग असणे असा आहे, “भक्ती” शब्दाचा स्रोत आहे, ज्याचा अर्थ भक्त आहे. भक्ती, जी अध्यात्मिक आहे आणि शारीरिक प्रेमाच्या विरुद्ध पूर्ण भक्ती दर्शवते.
भक्तीवादाचा विकास विविध कारणांमुळे झाला. जातिव्यवस्था प्रस्थापित झाली होती, आणि हिंदू धर्म आश्चर्यकारकपणे औपचारिक बनला होता. जैन आणि बौद्ध धर्म या दोघांनीही कठोर तपस्वीपणाचा प्रचार केला आणि अनुयायी शोधण्यासाठी संघर्ष केला. दुस-या बाजूला, सुफी चळवळ तिच्या समतावादी विचारांमुळे आणि प्रार्थनेतील साधेपणामुळे अधिक लोकप्रिय होत होती. एखाद्याच्या भावनिक आणि आध्यात्मिक गरजा पूर्ण करण्याच्या साधनाचा शोध सुरू होता. या घटकांनी हिंदू धर्मातील भक्ती परंपरेचा विकास आणि प्रसार करण्यात भूमिका बजावली. भक्ती संतांनी पारंपारिक धर्म नाकारला आणि अनेक सुधारणांसाठी पुढे ढकलले. तुमच्या परीक्षेच्या तयारीसाठी तुम्ही प्रमुख सामाजिक-धार्मिक सुधारणांच्या हालचाली येथे तपशीलवार तपासू शकता.
भक्ती चळवळ आणि उदयाची कारणे
हिंदू संस्कृतीच्या वाईट गोष्टी : जातीची कठोरता, निरर्थक कर्मकांड आणि धार्मिक प्रथा, अंधश्रद्धा आणि सामाजिक कट्टरता या काही सामाजिक विचित्रता होत्या ज्यांनी हिंदू सभ्यता दर्शविली.
सामान्य माणसांना उदारमतवादी धर्माची आवश्यकता होती जिथे ते मूलभूत धार्मिक संस्कार ओळखू शकतील कारण त्यांना या सामाजिक समस्या सामान्यतः नापसंत झाल्या होत्या.
धर्माची अडचण : वेद आणि उपनिषदांचे गहन तत्वज्ञान सामान्य माणसाला समजणे आश्चर्यकारकपणे आव्हानात्मक होते.
त्यांनी उपासनेची सरळ पद्धत, तसेच सरळ धार्मिक विधी, सामाजिक चालीरीती आणि प्रथा यांना प्राधान्य दिले. भक्तिमार्ग हा एक पर्याय होता – भौतिक अस्तित्वापासून मुक्ती मिळविण्यासाठी भक्तीची एक सरळ पद्धत.
भक्ती चळवळ शाळा
भक्ती संतांच्या दोन शाळांना ते देवाकडे कसे पाहतात त्यानुसार विभागले गेले. एका विचारसरणीनुसार, देवाला कोणताही आकार नव्हता आणि त्याच्यात कोणतीही वैशिष्ट्ये नाहीत. ही विचारधारा निर्गुण तत्त्वज्ञान शाळा म्हणून ओळखली जाते. दुसरीकडे, सगुणा शाळेने असे मानले की देव स्वतःला राम आणि कृष्णासारख्या अवतारांद्वारे प्रकट करतो आणि त्याचे विशिष्ट आकार, व्यक्तिमत्व आणि फायदेशीर गुण आहेत.
भक्ती चळवळ आणि भक्ती संत
भक्ती चळवळीत अनेक नामवंत भक्ती संतांचा प्रभाव होता. शंकराचार्यांपासून योगीपर्यंत या भक्ति संतांनी दिलेल्या योगदानाचा थोडक्यात सारांश येथे आहे.
शंकराचार्य
788 मध्ये, उल्लेखनीय भक्ती संतांपैकी एक, शंकराचार्य यांचा जन्म झाला. हिंदू धर्माला नवीन दिशा देण्याचे काम ते करत होते. त्यांनी अद्वैत सिद्धांतावर (अद्वैत तत्त्वज्ञान) चर्चा केली आणि देवाला कोणतेही गुण नाहीत असा निर्गुणब्रह्म मानला. त्यांचा असा विश्वास होता की ज्ञान किंवा ज्ञान हा एकमेव मार्ग आहे ज्यामुळे मुक्ती मिळू शकते. “एकमेव अद्वितेयम ब्रह्म” आणि “ब्रह्म सत्यम् जगत् मिथ्य जीवो ब्रह्मत्र नापराह” यांसारख्या गोष्टी बोलण्यासाठी ते प्रसिद्ध होते.
रामानुज
रामानुजांनी पात्र अद्वैतवादाचा किंवा विशिष्ठ अद्वैतवादाचा पुरस्कार केला. देवाला गुण आहेत असे त्याला वाटत होते. त्यांच्या मते, शंकराचार्य सर्व सर्जनशील प्रक्रियेचे प्रभारी होते. त्याने ब्राह्मण हा वैयक्तिक, सर्वशक्तिमान देव असल्याचे शोधून काढले. त्यांनी श्री भाष्य, वेदांतसार, गीता भास्य आणि वेदांत दीप हे ग्रंथ लिहिले.
माधवाचार्य
कन्नड भक्ती नेते माधवाचार्य यांनी जीवात्मा आणि परमात्म्याचे द्वैतवादी विचार मांडले. ते ब्रह्मसंप्रदायाचे संस्थापक होते आणि त्यांनी ब्रह्मांड आणि ब्राह्मणांना समान पायावर ठेवले होते. त्याचा असा विश्वास होता की पदार्थ, आत्मा आणि देव हे सर्व वेगळे आहेत. विष्णू हा जगातील प्रत्येक गोष्टीचा प्रभारी द्वैतवादी देव होता. प्रत्येकाने देवाची आराधना केली पाहिजे आणि प्रार्थना केली पाहिजे असे त्याचे मत आहे.
निंबार्का
धाकटा रामानुजाचा समकालीन निंबार्क होता त्यांनी द्वैत अद्वैत आणि भेदा अभेद विचारांचे उच्चार केले. तो ब्राह्मणांना जगाचा एक भाग मानतो. ते सनक संप्रदायाचे संस्थापक आणि वैष्णव भक्ती उपदेशक होते.
वल्लभाचारी
पुष्टीमार्ग आणि रुद्र संप्रदायाची स्थापना वल्लभाचार्यांनी केली. पुष्टीमार्ग अध्यात्माचा पाया शुध्द अद्वैत आहे असा त्यांचा दावा आहे. त्याने विचार केला की ब्रह्मांड आणि बौद्धांचे दोन वेगळे भाग आहेत.
भक्ती चळवळ आणि महिला भक्ती संत
भक्ती चळवळीतील नामवंत पुरुष नेत्यांनीच नव्हे, तर महिला नेत्यांनीही या चळवळीत महत्त्वाची भूमिका बजावली. स्त्रिया त्या वेळी गृहिणी आहेत असे मानले जात होते आणि त्यांना त्यांचे घर सोडण्याची परवानगी नव्हती, परंतु त्यांनी सामाजिक नियमांचे पालन करण्यास नकार दिला आणि प्रवासी संत बनून देवाच्या मार्गाचे अनुसरण करण्यासाठी त्यांची घरे सोडली. चळवळीवर ताबा मिळवणे त्यांच्यासाठी सोपे नसले तरीही या महिलांनी त्यांच्या स्वीकारासाठी दबाव आणला आणि जनतेच्या संकुचित विचारसरणीत बदल केला.
भक्ती चळवळीच्या काही आवश्यक महिला नेत्या येथे आहेत-
अक्कमहादेवी
अक्कमहादेवी या शिवभक्त होत्या. ती एक महिला भक्त होती जी 12 व्या शतकात दक्षिण कर्नाटकात राहत होती. तिची पदवी, अक्का, ज्याचे भाषांतर “मोठी बहीण” असे होते, तिला 12 व्या शतकातील महान तत्त्वज्ञांनी (प्रभू देवा, बसवण्णा, चेन्ना बसवण्णा आणि मादिवलय्या) बहाल केले होते.
जनाबाई
13व्या शतकात जनाबाई नावाच्या शूद्र जातीतील एका भक्ताचा जन्म झाला. ती नामदेवाच्या घरातील कर्मचाऱ्यांची सदस्य होती, ती सर्वात प्रसिद्ध भक्ती संतांपैकी एक होती. तिच्या 300 हून अधिक कविता लिहिल्या गेल्या आहेत. तिच्या कविता तिच्या दैनंदिन अनुभवांवर आधारित होत्या, जसे की तिला खालच्या जातीतील महिला आणि घरकाम यासारख्या आव्हानांना सामोरे जावे लागले. पण औपचारिक शिक्षण नसतानाही ती कविता करू शकली नाही.
मीरा बाई
मीरा, श्रीमंत शासक राजपूत कुटुंबातील सदस्य, कृष्णाच्या सर्वाधिक स्तुती केलेल्या उपासकांपैकी एक होती. ती मेवाडच्या मुलाच्या राणा संगाची पत्नी होती. पण, देवावरील प्रेमामुळे तिने पती आणि मुलांना सोडले. तिने विविध देवस्थानांना भेटी दिल्या. जरी तिची कविता देव आणि स्वतःमधील एक विशेष नाते दर्शवते ज्यामध्ये ती कृष्णाची भक्त पत्नी आहे आणि कृष्ण तिच्या क्रियाकलापांमध्ये वैशिष्ट्यीकृत आहे, तिच्या कविता कृष्णावरील तिचे प्रेम प्रदर्शित करतात.
आंदल
आणखी एक भक्त, आंदल, स्वतःला विष्णूचे आवडते मानत असे. अलवरमधील ती एकमेव महिला होती जिच्या काव्य रचनांनी विष्णूवरील तिच्या पवित्र प्रेमाचे वर्णन केले होते.
बहिणाबाई
बहिणाबाई नावाची एक महाराष्ट्रीयन अनुयायी. १७ व्या शतकातील या कवी-संतांनी अनेक अभ्यगांची निर्मिती केली. महिलांविषयी गाणी रचण्यासाठी त्यांना कामगारवर्गीय महिलांच्या अनुभवातून प्रेरणा मिळाली.
करैक्कल अम्मैयार
तेथे 63 नयनर होते, परंतु त्यापैकी फक्त 3 महिला होत्या. शिवाची पूजा करणाऱ्या तीन स्त्रियांपैकी ती एक आहे. ती तिची उद्दिष्टे साध्य करण्याचे साधन म्हणून संन्यास घेते.
मध्ययुगीन भारतातील भक्ती चळवळ
भक्ती चळवळ मध्ययुगात खालील कारणांसाठी सुरू झाली-
धर्माची गुंतागुंत: इतर धर्मांच्या सुधारणांमुळे वेदांना अधिक महत्त्व आले असले तरीही, उपनिषद आणि वेदांच्या गुंतागुंतीच्या तात्विक प्रणाली सामान्य माणसाला समजणे कठीण होते.
भक्तीचा सोपा मार्ग: देशभरात अनेक समारंभ आणि गुंतागुंतीच्या धार्मिक प्रथा चालत होत्या. तथापि, सामाजिक नियम, इतर अध्यात्मिक पद्धती आणि उपासनेची सोपी पद्धत पाळण्याची इच्छा होती. भक्तिमार्ग स्पष्टपणे मांडला.
सामाजिक समस्या: मध्ययुगीन युगात अनेक वाईट प्रथा दिसून आल्या ज्या सामान्य लोकांसाठी प्रचलित होत्या. मूलभूत धार्मिक संस्कारांचा समावेश असणारा उदारमतवादी धर्म सुरू करणे आवश्यक होते.
हिंदू संस्कृतीतील वाईट गोष्टी: हिंदू संस्कृतीमध्ये निरर्थक कर्मकांड, अंधश्रद्धा, जातीय कठोरता, सामाजिक कट्टरता आणि इतर धार्मिक प्रथा यासह अनेक समस्या होत्या.
धार्मिक सुधारकांची भूमिका: रामानुज, श्री चैतन्य, नामदेव, रामानंद, मीराबाई, शंकर, कबीर, नानक, सूरदास, निंबार्क, तुकाराम, तुलसीदास, चंडीदास, वल्लभाचार्य आणि इतर अनेकांसह अनेक प्रभावशाली व्यक्तींनी सभ्यतेवर कायमची छाप सोडली.
भक्ती चळवळीच्या उदयाची आणखी काही कारणे पुढीलप्रमाणे आहेत: –
- इस्लामचा प्रसार
- सुफी पंथांचा प्रभाव
- शैव आणि वैष्णव विचारधारेचा प्रभाव
- महान सुधारकांचा उदय
- दक्षिण भारतातील भक्ती चळवळ
सातव्या ते बाराव्या शतकादरम्यान, तामिळनाडूमध्ये भक्ती चळवळीची वाढ झाली. नयनर (शिवांचे भक्त) आणि अल्वार (विष्णूचे भक्त) यांनी त्यांच्या चालत्या काव्यात ते व्यक्त केले. या संतांनी धर्माला औपचारीक, थंड उपासना म्हणून न पाहता उपासकांमधील प्रेमाने बांधलेला एक उबदार दुवा म्हणून पाहिले. दक्षिण भारतातील सुधारणा चळवळींची खालील ठळक वैशिष्ट्ये आहेत. त्यांनी समर्पण, मानवतावाद आणि अंतःकरणाची शुद्धता यावर भर दिला आणि विधी आणि त्यागांचा त्याग केला. एकेश्वरवादी स्वभावाचे असणे. देव सगुण किंवा निर्गुण म्हणून प्रकट होऊ शकतो. समतेच्या या आंदोलनातून जातीवादाचा निषेध करण्यात आला. या संतांनी बौद्ध आणि जैन धर्माने प्रचार केलेल्या तपस्या नाकारल्या आणि स्थानिक भाषांमध्ये उपदेश केला. भक्ती चळवळीने या धर्मांच्या वाढीस मंदावण्यास हातभार लावला.
सामाजिक सुधारणा : त्यांनी जाती रचनेकडे दुर्लक्ष करून संस्थात्मक धर्म, ब्राह्मणी वर्चस्व, मूर्तिपूजा, जटिल समारंभांचे मार्ग इत्यादींना आव्हान दिले. याशिवाय भक्ती संतांनी स्त्री भ्रूणहत्या आणि सती प्रथेला विरोध केला. महिलांना उपस्थित राहण्यासाठी कीर्तनाचे आवाहन करण्यात आले होते. हिंदू आणि मुस्लिमांमधील दरी कमी करणे हे दक्षिण भारतातील भक्ती चळवळीचे मुख्य ध्येय होते.
अलवार
अल्वार, ज्यांच्या नावाचा अनुवाद “देवात भिडलेले” असा होतो, ते वैष्णव धर्माचे कवी-संत होते ज्यांनी विष्णू किंवा त्याच्या अवतार कृष्णाची स्तुती करत परदेशात प्रवास केला. त्यांनी वैष्णव म्हणून ओळखले आणि विष्णू किंवा कृष्ण यांना सर्वशक्तिमान म्हणून पूज्य केले. एकूण 12 अलवार होते. दिव्य प्रबंधात, त्यांनी विष्णू आणि त्यांच्या अवतारांना श्रद्धांजली म्हणून रचलेली स्तोत्रे संकलित केली गेली. त्यांनी 108 वैष्णव देवतांचे निवासस्थान असलेल्या ‘दिव्य देशम’ ची ही स्तुती केली. अलवर, अंदालच्या एकमेव महिला संतांना “दक्षिणेची मीरा’ म्हणून संबोधले जाते.
नयनार
त्यांनी भगवान शिवाला समर्पित 63 तमिळ संतांचा समूह म्हणून सुरुवात केली. ‘तेवरम’ या ग्रंथात, ज्याला द्रविड वेद असेही संबोधले जाते, त्यात संतांच्या जीवनाचे तपशील आहेत. चोल राजा, राजा पहिला , याने त्याच्या पुजाऱ्याला “तिरुमुराई” या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या खंडांच्या संग्रहात नयनार गाणी एकत्र करण्यास सांगितले. नयनरांची पार्श्वभूमी वैविध्यपूर्ण आहे. त्यात ब्राह्मण, खानदानी लोक, तसेच तेल व्यापारी आणि वेल्लाळ यांचा समावेश होता. जैन आणि बौद्ध धर्माबरोबरच ब्राह्मणवादी वर्चस्वाला अलवार आणि नय्यनांनी विरोध केला. त्यांनी भारताच्या भक्ती चळवळीचा पाया रचण्यासाठी एकत्र काम केले.
भारतातील भक्ती चळवळ
संतांनी त्यांच्या मूळ तमिळ आणि तेलुगूमध्ये लेखन केल्यामुळे ते मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचू शकले. याव्यतिरिक्त, त्यांनी संस्कृत ग्रंथांचे प्रादेशिक भाषेत भाषांतर केले. तेथे बरेच संत नाहीत:
- कबीरदास, सूरदास, तुलसीदास – हिंदी
- शंकरदेव – आसामी
- चैतन्य आणि चंडीदास – बंगाली
- ज्ञानदेव – मराठी
उत्तरेकडे प्रचलित असलेल्या संस्कृतला चळवळ उत्तरेकडे गेल्याने नवीन स्वरूप प्राप्त झाले. भागवत पुराण हे 9 व्या शतकातील एक महत्त्वपूर्ण कार्य आणि भक्ती चळवळीचा एक आवश्यक घटक होता.
कबीर, नामदेव आणि गुरु नानक यांनी ईश्वराच्या निरंकार स्वरूपाची भक्ती केली होती. गुरु नानकांचे अनुयायी स्वतःला शीख म्हणून ओळखतात.
महाराष्ट्रातील भक्ती चळवळ
महाराष्ट्रातील भक्ती चळवळीची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत-
- महाराष्ट्रात भक्ती चळवळीची स्थापना एकेश्वरवादी श्रद्धा प्रणालीवर झाली.
- त्यांनी मूर्तीपूजेला विरोध केला.
- भक्ती सुधारकांनी परस्परसंबंधाची धारणा प्रसारित केली.
- त्यांनी उपवास, यात्रा, समारंभ यावर आक्षेप घेतला.
- जीवन आणि मृत्यू एकमेकांशी जोडलेले आहेत ही कल्पना ते नाकारतात.
- त्यांनी स्थानिक भाषांमध्ये कविता लिहिल्या ज्यामुळे सामान्य लोकांना ती स्तोत्रे गाणे सोपे होते कारण त्यांनी स्तुतीला देवाशी संवाद साधण्याचा एक मार्ग म्हणून पाहिले.
- त्यांनी आत्मसमर्पण हा आनंद आहे या कल्पनेचा प्रसार केला आणि सर्वसामान्यांना त्याचे महत्त्व पटवून दिले.
भक्ती चळवळीचे महत्त्व
भक्ती चळवळीचा आधार बनलेल्या एकेश्वरवादी तत्त्वांनी मूर्तिपूजेला जोरदार विरोध केला. देवापर्यंत पोहोचण्याचा सर्वोत्तम मार्ग कर्मकांड किंवा धार्मिक संस्कारातून नसून प्रेम आणि उपासनेतून आहे या विचाराने भक्ती चळवळ सुरू झाली. भक्ती सुधारकांनी असा युक्तिवाद केला की मुक्ती केवळ उत्कट भक्ती आणि ईश्वरावरील दृढ विश्वासानेच मिळू शकते आणि जीवन आणि मृत्यूचे चक्र खंडित केले पाहिजे. त्यांनी गुरू आणि उपदेशक म्हणून काम करणाऱ्या गुरूंचे मूल्य, देवाचा आनंद आणि कृपा मिळविण्यासाठी आत्मसमर्पणाची प्रासंगिकता तसेच गुरूंचे महत्त्व अधोरेखित केले.
त्यांनी विश्वबंधुत्वाची कल्पना दिली. त्यांनी विधी, प्रवास आणि उपवास नाकारले. त्यांनी जातिव्यवस्थेचा तीव्रपणे प्रतिकार केला, ज्याने लोक जिथे जन्माला आले त्यानुसार विभागले. कोणत्याही भाषेचा पवित्र मान न ठेवता दैनंदिन भाषेत गीते तयार करण्यावर भर देत, त्यांनी खोल समर्पणाने भजन गाण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले.
भक्ती चळवळ आणि कृष्ण जन्माष्टमी
भारतीय धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरांच्या संदर्भात, कृष्ण जन्माष्टमी आणि भक्ती चळवळ हे एकमेकांशी घट्ट गुंफलेले आहेत. हिंदूंना 15 जानेवारी किंवा कृष्ण जन्माष्टमी या भक्ती चळवळीतील प्रमुख व्यक्तिमत्त्व असलेल्या भगवान कृष्णाचा जन्म आठवतो. ते कसे संबंधित आहेत:
भक्ती चळवळीतील कृष्णाची भूमिका : भगवान कृष्ण, ज्यांना “श्री कृष्ण” किंवा “श्री कृष्ण” म्हणून ओळखले जाते, हे हिंदू धर्मातील सर्वात लोकप्रिय देवतांपैकी एक आहे आणि भक्ती चळवळीतील एक प्रमुख व्यक्ती आहे. सूरदास, तुलसीदास आणि मीरा बाई यांच्यासह अनेक भक्ती संत आणि कवींनी भगवान कृष्णाप्रती त्यांची उत्कट भक्ती व्यक्त करण्यासाठी त्यांच्या कविता आणि गाण्यांचा वापर केला.
भक्ती संत आणि त्यांची कृष्णभक्ती : भक्ती संतांच्या भक्तीचा मुख्य केंद्रबिंदू ज्यांनी भक्तीप्रेम आणि वैयक्तिक देवतेच्या अधीनता वाढवली ते वारंवार भगवान श्रीकृष्ण होते. त्यांनी कृष्णाच्या स्तुतीसाठी कविता आणि भजने (भक्तीगीते) लिहिली, त्याच्या स्वर्गीय गुणांची स्तुती केली, प्रेमकथा सांगितल्या (राधा-कृष्णाच्या प्रेमकथाप्रमाणे), आणि भगवद्गीतेसारख्या धर्मग्रंथांच्या शिकवणी व्यक्त केल्या.
कृष्णभक्ती साहित्य : कृष्णभक्ती (कृष्णाची भक्ती) सूरदास आणि तुलसीदास यांसारख्या भक्ति संतांच्या लेखनात विपुल प्रमाणात आहे. तुलसीदासांच्या “रामचरितमानस” मध्ये भगवान कृष्णाच्या जीवनाच्या आणि शिकवणुकीच्या कथा आहेत आणि सूरदासच्या काव्यात भगवान कृष्णाच्या आनंदी आणि दयाळू स्वभावाचा गौरव केला आहे.
कृष्ण जन्माष्टमी उत्सव : कृष्ण भक्त उत्कटतेने आणि उत्कटतेने कृष्ण जन्माष्टमीचे स्मरण करतात, ज्याला गोकुळाष्टमी असेही म्हणतात. महाराष्ट्रातील “दहीहंडी” परंपरा हे या प्रथेचे एक उदाहरण आहे, ज्यामध्ये अनेकदा भजन गाणे, कृष्णाच्या जीवनातील कथा वाचणे किंवा कथन करणे आणि लहानपणी कृष्णाच्या कृत्ये पुन्हा साकारणे यांचा समावेश होतो. भगवान कृष्णाच्या जन्माच्या स्मरणार्थ, भक्त उपवास करतात, मंदिरांना भेट देतात आणि विविध सांस्कृतिक आणि धार्मिक उपक्रमांमध्ये भाग घेतात.
आध्यात्मिक महत्त्व : भक्ती साधकांसाठी कृष्ण जन्माष्टमीला विशेष आध्यात्मिक महत्त्व आहे. भगवान कृष्णावरील त्यांची भक्ती वाढवण्याची, त्यांच्या शिकवणींवर चिंतन करण्याची आणि उपासना आणि भक्तीमध्ये गुंतण्याची ही वेळ आहे.
भक्ती चळवळीतील योगदान
धर्म, समाज आणि संस्कृतीत तातडीने आवश्यक सुधारणा घडवून आणण्यात भक्ती चळवळीने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. ते अधिक न्याय्य सामाजिक रचनेच्या समर्थनार्थ जात आणि लिंगभेदाविरुद्ध बोलले. त्यांनी आंतरधर्मीय सौहार्द आणि जागतिक बंधुत्वाचा प्रचार केला. काही संतांनी हिंदू आणि मुस्लिमांना एकमेकांच्या जवळ आणून त्यांच्या भिन्न ध्येयांमध्ये समेट करण्याचा प्रयत्न केला.
त्यांनी त्यांच्या विद्यार्थ्यांमध्ये विचार आणि कृतीत नैतिक शुद्धतेचे मूल्य बिंबवले. धर्माच्या शिकवणींमध्ये स्थानिक भाषांचा वापर सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी केला गेला. स्थानिक साहित्य आणि भाषांचा परिणाम म्हणून विस्तार आणि विकास झाला. उदाहरणार्थ, गुजराती, मराठी आणि हिंदी भाषेत अनेक कलाकृती निर्माण झाल्या आहेत. विस्तृत समारंभ विहित करण्याच्या पुरोहितांच्या आग्रहाला भक्ती संतांनी तीव्र विरोध केला. भक्तीचा सर्वाधिक वापर केला जाणारा प्रकार कर्मकांडापासून दूर आणि भजन आणि कीर्तनांद्वारे देवाशी अधिक घनिष्ट नातेसंबंधाकडे विकसित झाला आहे.
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
