भारतातील बायोस्फीअर रिझर्व्ह

Table of Contents

Title	Link	Link
MPSC परीक्षा 2024 – अभ्यास योजना \| MPSC Exam 2024 – Study Plan	अँप लिंक	वेब लिंक

बायोस्फीअर रिझर्व्ह ही देशांद्वारे स्थापित केलेली साइट्स आहेत आणि स्थानिक समुदायाच्या प्रयत्नांवर आणि योग्य विज्ञानावर आधारित शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी UNESCO च्या मॅन आणि बायोस्फीअर (MAB) प्रोग्राम अंतर्गत मान्यताप्राप्त आहेत.
बायोस्फीअर रिझर्व्हचा कार्यक्रम युनेस्कोने 1971 मध्ये सुरू केला होता. बायोस्फीअर रिझर्व्हच्या निर्मितीचा उद्देश सर्व प्रकारच्या जीवनाचे, त्याच्या समर्थन प्रणालीसह, संपूर्णपणे संरक्षण करणे हा आहे, जेणेकरून ते संदर्भ प्रणाली म्हणून काम करू शकेल. नैसर्गिक परिसंस्थेतील बदलांचे निरीक्षण आणि मूल्यांकन करण्यासाठी.
जगातील पहिले बायोस्फियर रिझर्व्ह 1979 मध्ये स्थापित केले गेले, जगभरातील 119 देशांमध्ये बायोस्फियर रिझर्व्हचे जाळे 631 पर्यंत वाढले आहे.
सध्या, भारतात 18 अधिसूचित बायोस्फियर राखीव आहेत.
- सर्वात मोठे जैवक्षेत्र राखीव :- कच्छचे रण (ज्ञान भारती राखीव)
- सर्वात लहान जैवक्षेत्र राखीव :- दिब्रू-सैखोवा, आसाम
- पहिले किंवा सर्वात जुने बायोस्फियर रिझर्व:- निलगिरी, पश्चिम घाट (1986)
- अलीकडील (2रे) बायोस्फीअर रिझर्व्ह:- अगस्त्यमलाई, केरळ (2016)
- अलीकडील बायोस्फीअर रिझर्व्ह:- खांगचेंडझोंगा, सिक्कीम (2018)
- पहिले सागरी जीवमंडल राखीव :- मन्नारचे आखात

अनु. क्र.	नाव	स्थान (राज्य)
1	निलगिरी	वायनाड, नागरहोल, बांदीपूर आणि मदुमलाई, निलांबूर, सायलेंट व्हॅली आणि सिरुवानी टेकड्या (तामिळनाडू, केरळ आणि कर्नाटक) चा भाग.
2	नंदा देवी	चमोली, पिथौरागढ आणि बागेश्वर जिल्ह्यांचा काही भाग (उत्तराखंड).
3	नोकरेक	गारो टेकड्यांचा भाग (मेघालय).
4	ग्रेट निकोबार	अंदमान आणि निकोबारची दक्षिणेकडील बहुतेक बेटे (A&N बेटे).
5	मन्नारचे आखात	भारत आणि श्रीलंका (तामिळनाडू) दरम्यान मन्नारच्या आखाताचा भारतीय भाग.
6	मानस	कोक्राझार, बोंगाईगाव, बारपेटा, नलबारी, कंप्रूप आणि दरंग जिल्ह्यांचा काही भाग (आसाम)
7	सुंदरबन	गंगा आणि ब्रह्मपुत्रा नदी प्रणालीच्या डेल्टाचा भाग (पश्चिम बंगाल).
8	सिमलीपाल	मयूरभंज जिल्ह्याचा भाग (ओडिशा).
9	दिब्रू-सायखोवा	दिब्रुगड आणि तिनसुकिया जिल्ह्यांचा भाग (आसाम)
10	देहांग-दिबांग	अरुणाचल प्रदेशातील सियांग आणि दिबांग खोऱ्याचा भाग.
11	पचमढी	मध्य प्रदेशातील बैतुल, होशंगाबाद आणि चिंदवाडा जिल्ह्यांचा काही भाग.
12	खांगचेंडझोंगा	खांगचेंडझोंगा टेकड्या आणि सिक्कीमचा काही भाग.
13	अगस्त्यमलाई	केरळमधील नेय्यर, पेप्पारा आणि शेंडुर्नी वन्यजीव अभयारण्य आणि त्यांच्या लगतचे क्षेत्र.
14	आचणकमर – अमरकंटक	मध्यप्रदेशातील अनुपूर आणि दिंडोरी जिल्ह्यांचा काही भाग आणि छत्तीसगड राज्यातील बिलासपूर जिल्ह्यांचा काही भाग व्यापतो.
15	कच्छ	गुजरात राज्यातील कच्छ, राजकोट, सुरेंद्र नगर आणि पाटण नागरी जिल्ह्यांचा भाग
16	थंड वाळवंट	पिन व्हॅली राष्ट्रीय उद्यान आणि परिसर; हिमाचल प्रदेशातील चंद्रताल आणि सरचू आणि किब्बर वन्यजीव अभयारण्य
17	शेषाचलम हिल्स	आंध्र प्रदेशातील चित्तूर आणि कडप्पा जिल्ह्यांचा काही भाग व्यापलेल्या शेषाचलम पर्वतरांगा
18	पन्ना	मध्य प्रदेशातील पन्ना आणि छत्तरपूर जिल्ह्यांचा एक भाग

भारतातील बायोस्फीअर रिझर्व्हबद्दल शीर्ष 20 प्रश्न आणि उत्तरे

निलगिरी बायोस्फीअर रिझर्व्हची स्थापना कधी झाली?
अ) 1986
ब) 1989
क) 2000
ड) 2001
उत्तर: अ) 1986
निलगिरी बायोस्फीअर रिझर्व्हच्या भागात कोणत्या नद्या आहेत?
अ) भवानी, मोयर, काबिनी
ब) गंगा, यमुना, सरस्वती
क) नर्मदा, तापी, गोदावरी
ड) कृष्णा, कावेरी, महानदी
उत्तर: अ) भवानी, मोयर, काबिनी
भारतातील पहिले सागरी जैविक क्षेत्र कोणते आहे?
अ) सुंदरबन
ब) ग्रेट निकोबार
क) मन्नारचे आखात
ड) निलगिरी
उत्तर: क) मन्नारचे आखात
मन्नारचे आखात कोणत्या समुद्राचा भाग बनते?
a) अरबी समुद्र
b) बंगालचा उपसागर
c) लक्षद्वीप समुद्र
d) अंदमान समुद्र
उत्तर: c) लक्षद्वीप समुद्र
ग्रेट निकोबार बेटाच्या किती टक्के बायोस्फीअर रिझर्व्हमध्ये समाविष्ट आहे?
अ) 75%
ब) 85%
क) 90%
ड) 95%
उत्तर: ब) 85%
ग्रेट निकोबार बायोस्फियर रिझर्व्हमध्ये कोणते प्राणी उल्लेखनीय आहेत?
a) बंगाल टायगर
b) डुगॉन्ग
c) निकोबार लांब शेपटी मकाक
d) हिम बिबट्या
उत्तर: c) निकोबार लांब शेपटी मकाक
कोणत्या वर्षी अगस्त्यमाला बायोस्फीअर रिझर्व्हला युनेस्को वर्ल्ड नेटवर्क ऑफ बायोस्फीअर रिझर्व्हचा भाग म्हणून नियुक्त करण्यात आले?
अ) 2001
ब) 2010
क) 2016
ड) 2018
उत्तर: क) 2016
कोणते संरक्षित क्षेत्र अगस्त्यमाला बायोस्फीअर रिझर्व्हचा भाग नाही?
a) शेंदुर्ने वन्यजीव अभयारण्य
ब) पेप्पारा वन्यजीव अभयारण्य
c) नेय्यर वन्यजीव अभयारण्य
d) सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यान
उत्तर: d) सुंदरबन राष्ट्रीय उद्यान
शेषचलम हिल्स बायोस्फीअर रिझर्व्हमध्ये कोणते प्राणी उल्लेखनीय आहेत?
अ) रॉयल बंगाल टायगर
ब) सडपातळ लॉरिस
क) स्नो लेपर्ड
ड) आशियाई हत्ती
उत्तर: ब) सडपातळ लोरिस
शेषाचलम हिल्स बायोस्फीअर रिझर्व्ह कोणत्या राज्यात आहे?
अ) तामिळनाडू
ब) कर्नाटक
क) आंध्र प्रदेश
ड) केरळ
उत्तर: क) आंध्र प्रदेश
सुंदरबन कशासाठी प्रसिद्ध आहे?
a) भारतातील सालचा सर्वात मोठा झोन
b) जगातील सर्वात मोठे सतत खारफुटीचे क्षेत्र
c) भारतातील सर्वात मोठे वाळवंट
d) भारतातील सर्वात मोठी कोरल रीफ प्रणाली
उत्तर: b) जगातील सर्वात मोठे सतत खारफुटीचे क्षेत्र
सुंदरबन बायोस्फीअर रिझर्व्हमध्ये कोणता प्राणी प्रमुख प्रजाती आहे?
अ) आशियाई हत्ती
ब) रॉयल बंगाल टायगर
क) स्नो लेपर्ड
ड) डुगॉन्ग
उत्तर: ब) रॉयल बंगाल टायगर
सिमलीपाल बायोस्फीअर रिझर्व्ह कोणत्या जिल्ह्यात आहे?
अ) मयूरभंज
ब) सुंदरगड
क) खुर्दा
ड) कटक
उत्तर: अ) मयूरभंज
सिमलीपाल बायोस्फीअर रिझर्व्हमध्ये कोणता प्राणी आढळत नाही?
अ) बंगाल टायगर
ब) आशियाई हत्ती
क) गौर
ड) रेड पांडा
उत्तर: ड) रेड पांडा
पचमढी बायोस्फीअर रिझर्व्ह कोणत्या पर्वतराजीत आहे?
अ) अरवली
ब) सातपुडा
क) विंध्य
ड) पश्चिम घाट
उत्तर: ब) सातपुडा
पचमढी बायोस्फीअर रिझर्व्हमध्ये कोणते प्राणी उल्लेखनीय आहेत?
अ) स्नो लेपर्ड
ब) क्रेस्टेड सर्प गरुड
क) ड्यूगॉन्ग
ड) रॉयल बंगाल टायगर
उत्तर: ब) क्रेस्टेड सर्प ईगल
पन्ना बायोस्फीअर रिझर्व्हमधून कोणती नदी वाहते?
a) गंगा
b) यमुना
c) केन
d) नर्मदा
उत्तर: c) केन
युनेस्को वर्ल्ड नेटवर्क ऑफ बायोस्फीअर रिझर्व्हचा भाग म्हणून पन्ना बायोस्फीअर रिझर्व्ह कधी नियुक्त करण्यात आले?
अ) 2004
ब) 2009
क) 2016
ड) 2020
उत्तर: ड) 2020
भारतातील सर्वात मोठे जैव क्षेत्र कोणते आहे?
a) निलगिरी
b) सुंदरबन
c) कच्छचे रण
d) मन्नारचे आखात
उत्तर : c) कच्छचे रण
कच्छ बायोस्फीअर रिझर्व्हच्या ग्रेट रणमध्ये कोणता प्राणी आढळतो?
अ) भारतीय जंगली गाढव
ब) हिम बिबट्या
क) रॉयल बंगाल टायगर
ड) डुगॉन्ग
उत्तर: अ) भारतीय जंगली गाढव

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान(GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
31 डिसेंबर 2023	जालियनवाला बाग हत्याकांड	जालियनवाला बाग हत्याकांड
1 जानेवारी 2024	गांधी युग	गांधी युग
3 जानेवारी 2024	रक्ताभिसरण संस्था	रक्ताभिसरण संस्था
5 जानेवारी 2024	प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी	प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी
7 जानेवारी 2024	1857 चा उठाव	1857 चा उठाव
9 जानेवारी 2024	प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी	प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी
11 जानेवारी 2024	राज्यघटना निर्मिती	राज्यघटना निर्मिती
13 जानेवारी 2024	अर्थसंकल्प	अर्थसंकल्प
15 जानेवारी 2024	महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार	महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार
17 जानेवारी 2024	भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल	भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल
19 जानेवारी 2024	मूलभूत हक्क	मूलभूत हक्क
21 जानेवारी 2024	वैदिक काळ	वैदिक काळ
23 जानेवारी 2024	सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी	सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी
25 जानेवारी 2024	शाश्वत विकास	शाश्वत विकास
27 जानेवारी 2024	महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य	महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य
29 जानेवारी 2024	1942 छोडो भारत चळवळ	1942 छोडो भारत चळवळ
31 जानेवारी 2024	भारतीय रिझर्व्ह बँक	भारतीय रिझर्व्ह बँक

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
1 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे
2 फेब्रुवारी 2024	स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था	स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था
3 फेब्रुवारी 2024	रौलेट कायदा 1919	रौलेट कायदा 1919
4 फेब्रुवारी 2024	गारो जमाती	गारो जमाती
5 फेब्रुवारी 2024	लाला लजपत राय	लाला लजपत राय
6 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15
7 फेब्रुवारी 2024	भारतातील हरित क्रांती	भारतातील हरित क्रांती
8 फेब्रुवारी 2024	मार्गदर्शक तत्वे	मार्गदर्शक तत्वे
9 फेब्रुवारी 2024	गौतम बुद्ध : जीवन आणि शिकवण	गौतम बुद्ध : जीवन आणि शिकवण
10 फेब्रुवारी 2024	भारतीय नियोजन आयोग आणि NITI आयोग	भारतीय नियोजन आयोग आणि NITI आयोग
11 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेची मूलभूत रचना सिद्धांत	भारतीय राज्यघटनेची मूलभूत रचना सिद्धांत
12 फेब्रुवारी 2024	महागाईचे प्रकार आणि कारणे	महागाईचे प्रकार आणि कारणे
13 फेब्रुवारी 2024	श्वसन संस्था	श्वसन संस्था
14 फेब्रुवारी 2024	अलैंगिक प्रजनन	अलैंगिक प्रजनन
15 फेब्रुवारी 2024	सातवाहन कालखंड	सातवाहन कालखंड
16 फेब्रुवारी 2024	बिरसा मुंडा	बिरसा मुंडा
17 फेब्रुवारी 2024	पंचायतराज समित्या	पंचायतराज समित्या
18 फेब्रुवारी 2024	कोळी,भिल्ल व रामोश्यांचे बंड	कोळी,भिल्ल व रामोश्यांचे बंड
19 फेब्रुवारी 2024	1991 च्या आर्थिक सुधारणा	1991 च्या आर्थिक सुधारणा
20 फेब्रुवारी 2024	जगन्नाथ शंकरशेठ	जगन्नाथ शंकरशेठ
21 फेब्रुवारी 2024	पंडिता रमाबाई	पंडिता रमाबाई
22 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370
23 फेब्रुवारी 2024	शिक्षणविषयक आयोग व समित्या	शिक्षणविषयक आयोग व समित्या
24 फेब्रुवारी 2024	आम्ल पर्जन्य	आम्ल पर्जन्य
25 फेब्रुवारी 2024	73 वी घटना दुरुस्ती कायदा	73 वी घटना दुरुस्ती कायदा
26 फेब्रुवारी 2024	संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ	संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ
27 फेब्रुवारी 2024	गोदावरी नदी खोरे	गोदावरी नदी खोरे
28 फेब्रुवारी 2024	सार्वजनिक वित्त	सार्वजनिक वित्त
29 फेब्रुवारी 2024	राज्य लोकसेवा आयोग	राज्य लोकसेवा आयोग

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
1 मार्च 2024	केंद्र – राज्य संबंध	केंद्र – राज्य संबंध
2 मार्च 2024	दिल्ली सल्तनत	दिल्ली सल्तनत
3 मार्च 2024	राष्ट्रीय उत्पन्न	राष्ट्रीय उत्पन्न
4 मार्च 2024	भाऊ दाजी लाड व बाळशास्त्री जांभेकर	भाऊ दाजी लाड व बाळशास्त्री जांभेकर
5 मार्च 2024	भारतातील सहकारी संस्था	भारतातील सहकारी संस्था
6 मार्च 2024	बंगालची फाळणी	बंगालची फाळणी
7 मार्च 2024	डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर	डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
8 मार्च 2024	मोपला बंड	मोपला बंड
9 मार्च 2024	42 वी घटना दुरुस्ती कायदा 1976	42 वी घटना दुरुस्ती कायदा 1976
10 मार्च 2024	भारतातील खनिज संसाधने	भारतातील खनिज संसाधने
11 मार्च 2024	गोपाळ हरी देशमुख व महादेव गोविंद रानडे	गोपाळ हरी देशमुख व महादेव गोविंद रानडे
12 मार्च 2024	मानवी शरीर : अस्थिसंस्था	मानवी शरीर : अस्थिसंस्था
13 मार्च 2024	मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा 1919	मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा 1919
14 मार्च 2024	वित्त आयोग	वित्त आयोग
15 मार्च 2024	भारतातील राष्ट्रीय आणीबाणी 1975 ते 1977	भारतातील राष्ट्रीय आणीबाणी 1975 ते 1977
16 मार्च 2024	भारतातील प्रमुख उद्योग	भारतातील प्रमुख उद्योग
17 मार्च 2024	मुस्लिम लीग (1906)	मुस्लिम लीग (1906)
18 मार्च 2024	मानवी मेंदू : रचना व कार्य	मानवी मेंदू : रचना व कार्य
19 मार्च 2024	चौरीचौरा घटना 1922	चौरीचौरा घटना 1922
20 मार्च 2024	महाराष्ट्रातील धरणे	महाराष्ट्रातील धरणे
21 मार्च 2024	महर्षी वि.रा.शिंदे	महर्षी वि.रा.शिंदे
22 मार्च 2024	मानवी दातांचे प्रकार आणि त्यांची कार्ये	मानवी दातांचे प्रकार आणि त्यांची कार्ये
23 मार्च 2024	भारत सरकार कायदा 1935	भारत सरकार कायदा 1935
24 मार्च 2024	पेशी : रचना व कार्य	पेशी : रचना व कार्य
25 मार्च 2024	विशेष तरतूद कायदा 1991, कलम 371 (A ते J)	विशेष तरतूद कायदा 1991, कलम 371 (A ते J)
26 मार्च 2024	पर्यावरणीय पिरॅमिड	पर्यावरणीय पिरॅमिड
27 मार्च 2024	वातावरणाचे स्तर आणि त्याची रचना	वातावरणाचे स्तर आणि त्याची रचना
28 मार्च 2024	भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक	भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक
29 मार्च 2024	राज्य मानवी हक्क आयोग	राज्य मानवी हक्क आयोग
30 मार्च 2024	सनदी कायदे – 1793,1813 आणि 1833	सनदी कायदे – 1793,1813 आणि 1833
31 मार्च 2024	राजा हर्षवर्धन	राजा हर्षवर्धन

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
1 एप्रिल 2024	इंद्रा साहनी विरुद्ध भारत सरकार खटला	इंद्रा साहनी विरुद्ध भारत सरकार खटला
2 एप्रिल 2024	विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ)	विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ)
3 एप्रिल 2024	जेट स्ट्रीम्स	जेट स्ट्रीम्स
4 एप्रिल 2024	क्रयशक्ती समानता सिद्धांत	क्रयशक्ती समानता सिद्धांत
5 एप्रिल 2024	पंचसृष्टि वर्गीकरण	पंचसृष्टि वर्गीकरण
6 एप्रिल 2024	पश्चिम घाट	पश्चिम घाट
7 एप्रिल 2024	राज्य पुनर्रचना – कायदा व आयोग	राज्य पुनर्रचना – कायदा व आयोग
8 एप्रिल 2024	धन विधेयक	धन विधेयक
9 एप्रिल 2024	सिंग सभा आंदोलन व अकाली चळवळ	सिंग सभा आंदोलन व अकाली चळवळ
10 एप्रिल 2024	सरकारिया आयोग	सरकारिया आयोग
11 एप्रिल 2024	भारतातील महत्त्वाचे पर्वतीय मार्ग	भारतातील महत्त्वाचे पर्वतीय मार्ग
12 एप्रिल 2024	द्विराष्ट्र सिद्धांत	द्विराष्ट्र सिद्धांत
13 एप्रिल 2024	किण्वन प्रक्रिया	किण्वन प्रक्रिया
14 एप्रिल 2024	पल्लव राजवंश	पल्लव राजवंश
15 एप्रिल 2024	वन संवर्धन कायदा 1980	वन संवर्धन कायदा 1980
16 एप्रिल 2024	स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट	स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट
17 एप्रिल 2024	लोकसभेचे प्रो-टेम स्पीकर	लोकसभेचे प्रो-टेम स्पीकर
18 एप्रिल 2024	वाळवंटीकरण	वाळवंटीकरण
19 एप्रिल 2024	संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (UNDP)	संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (UNDP)
20 एप्रिल 2024	भारत सेवक समाज	भारत सेवक समाज
22 एप्रिल 2024	वहाबी व अलिगढ चळवळ	वहाबी व अलिगढ चळवळ
23 एप्रिल 2024	सरोजिनी नायडू	सरोजिनी नायडू
24 एप्रिल 2024	संसदेतील शून्य तास	संसदेतील शून्य तास
25 एप्रिल 2024	ब्रिटिश भारतातील शिक्षण प्रणाली	ब्रिटिश भारतातील शिक्षण प्रणाली
26 एप्रिल 2024	राष्ट्रीय मागासवर्गीय आयोग	राष्ट्रीय मागासवर्गीय आयोग
27 एप्रिल 2024	वुडचा खलिता	वुडचा खलिता
28 एप्रिल 2024	वस्तू आणि सेवा कर (GST)	वस्तू आणि सेवा कर (GST)
29 एप्रिल 2024	सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प	सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प
30 एप्रिल 2024	शहरी स्थानिक संस्था प्रशासन तुलनात्मक अभ्यास	शहरी स्थानिक संस्था प्रशासन तुलनात्मक अभ्यास

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळवा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप