Table of Contents
भारताची राज्यघटना: मांडणी, स्रोत, भाग, कलमे आणि परिशिष्टे
| Title | Link | Link |
| MPSC परीक्षा 2024 – अभ्यास योजना | MPSC Exam 2024 – Study Plan | अँप लिंक | वेब लिंक |
Indian Constitution: Framing, Sources, Parts, Articles and Schedules | भारताची राज्यघटना: मांडणी, स्रोत, भाग, कलमे आणि परिशिष्टे
Indian Constitution: Framing, Sources, Parts, Articles and Schedules: संविधान सभेने 26 नोव्हेंबर 1949 रोजी भारतीय राज्यघटना स्वीकारली. 26 जानेवारी 1950 पासून ते पूर्ण कार्यान्वित झाले. राज्यघटनेत मुळात 22 भाग, 395 कलम आणि 8 परिशिष्ट होते. जे सध्या 25 भाग (4A, 9A, 9B, 14A जोडले), 465 कलमे (पण शेवटचे कलम आजही 395 वेच आहे.) आणि 12 परिशिष्ट्ये (9, 10, 11, 12 जोडले पण, भाग 7 वगळले) आहेत.
The largest and most written constitution in the world | जगातील सर्वात मोठी व लिखित राज्यघटना
The largest and most written constitution in the world: जगातील इतर देशांच्या तुलनेत आपली भारतीय राज्यघटना (Indian Constitution) ही मोठी राज्यघटना आहे. केंद्र आणि घटक राज्य सरकार यांच्या अधिकाराची स्पष्ट विभागणी यात आहे. तसेच नागरिकांचे मुलभत अधिकार मार्गदर्शक तत्वे, संसदीय शासनपद्धती न्यायदान व्यवस्था अशा सर्व घटकांचा उल्लेख यात आहे. 25 भाग, 465 कलमे आणि 12 परिशिष्ट्ये असलेली ही जगातील सर्वात मोठी लिखित स्वरुपाची राज्यघटना आहे.
Framing of the Constitution | राज्यघटनेची मांडणी
Framing of the Constitution:
- भारतीय राज्यघटना मंत्रिमंडळाच्या मिशन योजनेअंतर्गत (1946) स्थापन करण्यात आलेल्या घटना सभेने तयार केली होती.
- स्वतंत्र भारतासाठी संविधानाचा मसुदा तयार करण्याचे ऐतिहासिक कार्य पूर्ण करण्यासाठी घटना सभेला जवळजवळ 3 वर्षे (2 वर्षे, 11 महिने, 18 दिवस) लागली.
- या काळात एकूण 165 दिवसांचा समावेश असलेले 11 सत्रे झाली. त्यापैकी राज्यघटनेच्या मसुद्यावरील चर्चेच्या विचारावर 114 दिवस खर्च करण्यात आले.
- मंत्रिमंडळाच्या मिशनने शिफारस केलेल्या योजनेनंतर प्रांतीय विधानसभांच्या सदस्यांनी अप्रत्यक्ष निवडणुकीद्वारे सदस्यांची निवड केली. अशा प्रकारे विधानसभेचे एकूण सदस्यत्व 389 असणार होते.
- तथापि, फाळणीचा परिणाम म्हणून पाकिस्तानसाठी स्वतंत्र संविधान सभा स्थापन करण्यात आली आणि काही प्रांतांचे प्रतिनिधी विधानसभेचे सदस्य राहिले नाहीत. त्यामुळे विधानसभेचे सदस्यत्व 299 पर्यंत कमी करण्यात आले.
The Cabinet Mission | कॅबिनेट मिशन
The Cabinet Mission: युरोपमधील दुसरे महायुद्ध 9 मे 1945 रोजी संपुष्टात आले. भारताच्या स्वातंत्र्याच्या प्रश्नावर तोडगा काढण्यासाठी तीन ब्रिटिश कॅबिनेट मंत्र्यांना पाठविण्यात आले. मंत्र्यांच्या या टीमला (लॉर्ड पेथिक लॉरेन्स, स्टॅफर्ड क्रिप्स, ए व्ही अलेक्झांडर) कॅबिनेट मिशन असे नाव देण्यात आले. हे मिशन मार्च 1946 ते मे 1946 पर्यंत भारतात होते. कॅबिनेट मिशनने घटनेच्या चौकटीवर चर्चा केली आणि संविधान मसुदा संस्था अनुसरण्याची प्रक्रिया काही तपशीलवार नमूद केली. असेंब्लीने 9 डिसेंबर 1946 रोजी काम सुरू केले.
First Interim National Government | पहिले अंतरिम राष्ट्रीय सरकार
First Interim National Government: 2 सप्टेंबर 1946 रोजी सरकारची स्थापना करण्यात आली. त्याचे नेतृत्व पंडित नेहरू यांनी केले होते. अंतरिम सरकारचे सर्व सदस्य व्हाइसरॉयच्या कार्यकारी परिषदेचे सदस्य होते. व्हाइसरॉय हे कौन्सिलचे प्रमुख राहिले. पंडित जवाहर लाल नेहरू यांना परिषदेचे उपाध्यक्ष म्हणून नियुक्त करण्यात आले.
The Constituent Assembly | घटना समिती
The Constituent Assembly:
- भारतातील जनतेने प्रांतीय विधानसभांचे सदस्य निवडले, ज्यांनी घटना समिती निवडली.
- फ्रँक अँथनी यांनी अँग्लो-इंडियन समुदायाचे प्रतिनिधित्व केले.
- डॉ. सचिदान आणि सिन्हा पहिल्या बैठकीसाठी संविधान सभेचे अध्यक्ष होते. पुढे डॉ. राजेंद्र प्रसाद यांची घटना सभेच्या अध्यक्षपदी तर बी.आर.आंबेडकर यांची मसुदा समितीच्या अध्यक्षपदी नियुक्ती करण्यात आली.
Sources of our Constitution | आपल्या संविधानाचे स्रोत
Sources of our Constitution: भारतीय राज्यघटना जगातील जवळजवळ सर्व प्रमुख देशांकडून घेतली जाते परंतु त्याची स्वतःची वैशिष्ट्येदेखील आहेत. प्रमुख स्त्रोत असे आहेत:
- 1935 चा भारत सरकारचा कायदा – संघीय योजना, राज्यपाल कार्यालय, न्यायपालिका, लोकसेवा आयोग, आपत्कालीन तरतुदी आणि प्रशासकीय तपशील.
- ब्रिटिश राज्यघटना – संसदीय व्यवस्था, कायद्याचे राज्य, वैधानिक प्रक्रिया, एकल नागरिकत्व, कॅबिनेट प्रणाली, विशेषाधिकार रिट, संसदीय विशेषाधिकार आणि द्विकॅमेरावाद.
- अमेरिकेची राज्यघटना – मूलभूत हक्क, न्यायव्यवस्थेचे स्वातंत्र्य, न्यायालयीन आढावा, अध्यक्षांचा महाभियोग, सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश आणि उपराष्ट्रपती पद.
- आयरिश संविधान- राज्य धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे, राज्यसभेच्या सदस्यांचे नामांकन आणि राष्ट्रपती निवडीची पद्धत.
- कॅनेडियन संविधान- मजबूत केंद्र असलेले फेडरेशन, केंद्रात निवासी अधिकाराचे वेष्टन, सर्वोच्च न्यायालयाच्या केंद्र आणि सल्लागार कार्यक्षेत्राद्वारे राज्य राज्यपालांची नियुक्ती
- ऑस्ट्रेलियन संविधान- समवर्ती यादी, संसदेच्या दोन सभागृहांची संयुक्त बैठक, व्यापार स्वातंत्र्य आणि वाणिज्य आणि संभोग.
- जर्मनीची राज्यघटना- आणीबाणीच्या काळात मूलभूत हक्कांना स्थगिती.
- फ्रेंच राज्यघटना- प्रजासत्ताक आणि प्रस्तावनेतील स्वातंत्र्य, समानता आणि बंधुत्वाचे आदर्श.
- दक्षिण आफ्रिकन संविधान- राज्यघटनेच्या दुरुस्तीची प्रक्रिया आणि राज्यसभेच्या सदस्यांची निवड.
- जपानी संविधान- कायद्याने स्थापन केलेली प्रक्रिया.
- माजी यूएसएसआरची राज्यघटना : प्रस्तावनेत मूलभूत कर्तव्ये, न्यायाचे आदर्श (सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय).
Parts of the Indian Constitution | घटनेत वर्णन केलेले भाग
Parts of the Indian Constitution:
| भाग | विषय | कलम |
| भाग 1 | संघ आणि त्याचा प्रदेश | कलम 1 ते 4 |
| भाग 2 | नागरिकत्व | कलम 5 ते 11 |
| भाग 3 | मूलभूत हक्क | कलम 12 ते 35 |
| भाग 4 | निर्देश तत्त्वे | कलम 36 ते 51 |
| भाग 4 A | मूलभूत कर्तव्ये | कलम 51 A |
| भाग 5 | द युनियन | कलम 52 ते 151 |
| भाग 6 | राज्ये | कलम 152 ते 237 |
| भाग 7 |
संविधान (7 वा दुरुस्ती) अधिनियम 1956 द्वारे रद्द |
|
| भाग 8 | केंद्रशासित प्रदेश | कलम 238 ते 242 |
| भाग 9 | पंचायती | कलम 243 ते 243 O |
| भाग 9A | नगरपालिका | कलम 243P ते 243 ZG |
| भाग 9B | सहकारी संस्था | कलम 243 ZH ते 243ZT |
| भाग 10 | अनुसूचित आणि आदिवासी क्षेत्र | कलम 244 ते 244 A |
| भाग 11 | संघ आणि राज्यांमधील संबंध | कलम 245 ते 263 |
| भाग 12 | वित्त, मालमत्ता, करार आणि सूट | कलम 264 ते 300 A |
| भाग 13 | व्यापार, वाणिज्य आणि आंतरराज्य संबंध | कलम 301 ते 307 |
| भाग 14 | केंद्र आणि राज्यांतर्गत सेवा | कलम 308 ते 323 |
| भाग 14A | न्यायाधिकरण | कलम 323 A ते 323 B |
| भाग 15 | निवडणुक | कलम 324 ते 329 A |
| भाग 16 | काही वर्गांशी संबंधित विशेष तरतुदी | कलम 330 ते 342 |
| भाग 17 | अधिकृत भाषा | कलम 343 ते 351 |
| भाग 18 | आपत्कालीन तरतुदी | कलम 352 ते 360 |
| भाग 19 | संकीर्ण | कलम 361 ते 367 |
| भाग 20 | राज्यघटनेची दुरुस्ती | कलम 368 |
| भाग 21 | तात्पुरत्या/अस्थायी, संक्रमणकालीन आणि विशेष तरतुदी | कलम 369 ते 392 |
| भाग 22 | लघु शीर्षक/ संक्षिप्त रूपे, प्रारंभआणि निरसने | कलम 393 ते 395 |
Indian Constitution Schedules | घटनेतील परिशिष्ट्ये
Indian Constitution Schedules: मूळ राज्यघटनेत 8 परिशिष्ट्ये होते आता सध्या 12 परिशिष्ट्ये आहेत.ते पुढीलप्रमाणे :
| NO. | परिशिष्ट्ये (Schedules) |
| 1 | पहिल्या परिशिष्टात राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेश आणि त्यांच्या प्रदेशांची यादी आहे |
| 2 | दुसऱ्या परिशिष्टात राष्ट्रपती, राज्यांचे राज्यपाल, सभापती आणि सभागृहाचे उपसभापती आणि राज्य परिषदेचे अध्यक्ष आणि उपसभापती आणि विधानसभेचे अध्यक्ष आणि उपसभापती आणि एका राज्याच्या विधान परिषदेचे अध्यक्ष आणि उपसभापती अशा तरतुदी आहेत सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश आणि उच्च न्यायालये आणि आणि भारतीय नियंत्रक आणि महालेखा परीक्षक |
| 3 | तिसऱ्या परिशिष्टात शपथेचे किंवा प्रतिज्ञेचे प्रकार आहेत. |
| 4 | चौथ्या परिशिष्टात राज्य परिषदेत जागावाटपाच्या तरतुदी आहेत. |
| 5 | पाचव्या परिशिष्टात अनुसूचित विभाग व अनुसूचित जमातीचे प्रशासन व नियंत्रण यासंबंधीच्या तरतुदी आहेत. |
| 6 | सहाव्या परिशिष्टात आसाम, मेघालय, त्रिपुरा आणि मिझोरम या राज्यांमधील आदिवासी विभागांच्या प्रशासनाच्या तरतुदी आहेत. |
| 7 | सातव्या परिशिष्टात युनियन यादी, राज्य यादी आणि समवर्ती यादी आहे. |
| 8 | आठव्या परिशिष्टात मान्यताप्राप्त भाषांची यादी आहे. |
| 9 | नवव्या परिशिष्टात काही अधिनियम आणि नियमांच्या वैधतेच्या तरतुदी आहेत. |
| 10 | दहाव्या परिशिष्टात पक्षांतराच्या कारणास्तव अपात्रतेच्या तरतुदी आहेत. |
| 11 | अकराव्या परिशिष्टात पंचायतींचे अधिकार, पावर्स आणि जबाबदाऱ्या आहेत. |
| 12 | बाराव्या परिशिष्टात नगरपालिकांचे अधिकार, पावर्स आणि जबाबदाऱ्या आहेत. |
MPSC परीक्षेसाठी इतर महत्वाचे लेख
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळवा.
अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल
अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप
