Table of Contents
नीळ विद्रोह
भारतातील बंगालमधील 1859-60 मधील नीळ विद्रोह, नीळ बागायतदारांच्या शोषणात्मक पद्धतींविरुद्ध एक शेतकरी चळवळ होती . लोकांना नीळ पिकवण्यास भाग पाडले गेले, जे त्यांच्याकडून फेकलेल्या किमतीत खरेदी केले गेले आणि नीळ बागायतदारांनी स्थापन केलेल्या कारखान्यांमध्ये प्रक्रिया केली गेली, जे जवळजवळ सर्व युरोपियन होते. त्यामुळे साहजिकच शेतकरी संतापले.
| Title | लिंक | लिंक |
| आदिवासी विकास विभाग भरती रिव्हिजन प्लॅन | अँप लिंक | वेब लिंक |
नीळ विद्रोह पार्श्वभूमी
- 1770 च्या दशकात बंगालमध्ये नीळ लागवड सुरू झाली.
- यावेळी युरोपमध्ये निळ्या रंगाच्या मागणीमुळे, ब्रिटनमधील औद्योगिक क्रांतीमुळे वाढत्या मागणीमुळे नीळ अधिकाधिक व्यावसायिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरत होती.
- नीळ बागायतदारांद्वारे त्यांच्या स्वत: च्या जमिनीवर, शेतकऱ्यांना अन्न पिकांऐवजी नीळ लागवड करण्यास प्रवृत्त केले गेले.
- त्यांना जादा व्याजदराने कर्ज देऊ करण्यात आले.
- तथापि, शेतकऱ्यांना वास्तविक बाजारभावाच्या अगदी कमी टक्के रक्कम दिली गेली.
- त्यामुळे बागायतदारांसाठी नीळ लागवड फायदेशीर ठरली.
- त्यामुळे त्यांना कर्जाची परतफेड करता आली नाही.
- नीळ बागायतदारांनी शेतकऱ्यांच्या जमिनी, जनावरे, मधमाश्या आणि इतर मौल्यवान वस्तू जप्त करून त्यांचे कर्ज फेडण्यास भाग पाडले.
- 1833 मध्ये संमत झालेल्या कायद्याद्वारे, बागायतदारांना ते शेतकऱ्यांना कसे हाताळायचे याचा संपूर्ण विवेक देण्यात आला.
- जमीनदारांनी बागायतदारांना पाठिंबा दिला कारण ते देखील नीळ शेतीतून फायदा मिळवण्यासाठी उभे होते.
- या अटींना प्रतिसाद म्हणून शेतकऱ्यांनी उठाव केला.
बंगालमध्ये नीळ विद्रोह
- लाल हा क्रांतीचा रंग मानला जातो परंतु तो कधीकधी निळा असू शकतो.
- 1859 च्या उन्हाळ्यात बंगालमधील हजारो रयोटांनी (शेतकऱ्यांनी) युरोपियन बागायतदारांसाठी (जमीन आणि नीळ कारखान्यांचे मालक) नीळ पिकवण्यास नकार दिला.
- हे संतापाने आणि दृढ संकल्पाने प्रेरित झालेले कृत्य होते.
- भारतीय इतिहासातील सर्वात महत्त्वाची शेतकरी चळवळ त्यातून जन्माला आली ज्याला नीळ विद्रोह किंवा नील बिद्रोहा असे नाव देण्यात आले.
- बंगालच्या नादिया जिल्ह्यात नीळ विद्रोह सुरू झाला.
- काही वेळातच ते बंगालच्या इतर भागात जसे की बीरभूम, पबना, कुलना आणि मुर्शिदाबादमध्ये पसरले.
- 18 व्या शतकाच्या समाप्तीपासून बंगालमध्ये नीळचे उत्पादन होत आहे.
- निजामाबाद आणि रयोती हे दोन मुख्य प्रकार त्याचा आचरणासाठी वापरले जात होते.
- निज किंवा “स्वतःच्या” प्रणालीमध्ये, लागवड करणाऱ्याने त्याच्या थेट नियंत्रणाखाली असलेल्या जमिनीवर नीळचे उत्पादन केले.
- रयोती लागवडीमध्ये, रयोतांनी त्यांच्या स्वत: च्या जमिनीवर लागवड करणाऱ्यांशी केलेल्या करारानुसार नीळ उगवले.
नीळ बंडखोर नेते
- नीळ विद्रोहाचे नेतृत्व बंगालच्या नादिया जिल्ह्यातील विष्णू बिस्वास आणि दिगंबर बिस्वास यांनी केले होते.
- नंतर त्यांच्यासोबत बंगालच्या इतर भागातील शेतकरी नेते सामील झाले.
- बंडखोरांनी वापरलेल्या नीळ रिव्हॉल्ट पद्धती
- सार्वजनिक चाचणीनंतर काही नीळ बागायतदारांचा शिरच्छेद करण्यात आला.
- शेतकऱ्यांनी आग लावून नीळ डेपो नष्ट केले.
- जमिनीच्या नोंदी आणि कर्जाच्या नोंदी जळाल्या.
- जमिनदार हे नीळ बंडखोरांचेही लक्ष्य होते.
- बहुतेक ठिकाणी उठाव अहिंसक होता.
- शेतकऱ्यांनी लागवड करणाऱ्यांवर सामाजिक बहिष्कार टाकला.
- तसेच, त्यांनी कर्ज न फेडणे आणि जमीनदाराचे भाडे यांसारख्या पद्धतींचा अवलंब केला.
नीळ बंड कारणे
- नीळ बागायतदारांद्वारे त्यांच्या स्वत: च्या जमिनीवर, शेतकऱ्यांना अन्न पिकांऐवजी नीळ लागवड करण्यास प्रवृत्त केले गेले.
- त्यांना जादा व्याजदराने कर्ज देऊ करण्यात आले.
- तथापि, शेतकऱ्यांना वास्तविक बाजारभावाच्या अगदी कमी टक्के रक्कम दिली गेली.
- त्यामुळे बागायतदारांसाठी नीळ लागवड फायदेशीर ठरली.
- त्यामुळे त्यांना कर्जाची परतफेड करता आली नाही.
- नीळ बागायतदारांनी शेतकऱ्यांकडून त्यांची देणी काढण्यासाठी बळजबरी पद्धतींचा वापर केला, जसे की त्यांच्या जमिनी, गुरेढोरे, बेगर, इत्यादी जप्त करणे. लागवड करणाऱ्यांनाही जमीनदारांचे समर्थन होते.
- नीळ वाढल्याने जमीन नापीक झाली.
- त्याचा उपयोग अन्न पिकांच्या लागवडीसाठी करता येत नव्हता.
नीळ बंडाचे परिणाम
- 1857 च्या सिपाही बंडाने (किंवा 1857 च्या उठावाने ) इंग्रजांना आधीच धोका निर्माण केला होता आणि त्यांना आणखी एक लोकप्रिय उठाव टाळायचा होता.
- अनेक भागात, जिल्हा दंडाधिकाऱ्यांनी शेतकऱ्यांना नीळ नसलेली पिके घेण्यास परवानगी दिली.
- सरकारला 1860 मध्ये नीळ कमिशनची स्थापना करावी लागली.
- आयोगाने आपल्या अहवालात लागवड करणाऱ्यांनी अवलंबलेल्या पद्धतींवर अत्यंत टीका केली होती.
- बंगालमध्ये लवकरच नीळ लागवड थांबली. मात्र, काही बागायतदार बिहारला गेले.
- नीळ बंडाचा दीर्घकालीन परिणाम असा झाला की 1817 मध्ये ब्रिटिश नीळ बागायतदारांविरुद्धच्या बंडाला प्रेरणा मिळाली, ज्याचे नेतृत्व बिहारमध्ये चंपारण सत्याग्रहाच्या रूपात करण्यात आले .
- नीळ विद्रोहाने दीनबंधू मित्राच्या ‘नील दर्पण’च्या लेखनासारख्या महत्त्वाच्या सांस्कृतिक घडामोडींनाही प्रेरणा दिली.
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
