कोयना धरण | Koyna Dam : MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 अभ्यास साहित्य

कोयना धरण

• भारतातील महाराष्ट्रातील कोयना धरण हे कोयना नदीवर बांधण्यात आलेल्या सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे. पश्चिम घाटात वसलेली ही काँक्रीटची आणि ढिगाऱ्याची रचना आहे. टिहरी धरण प्रकल्पानंतर भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाचा जलविद्युत प्रकल्प म्हणून काम करत , ते जवळपासच्या भागांना वीज आणि पश्चिम महाराष्ट्राला पाणी पुरवते आणि पावसाळ्यात पूर येण्यापासून रोखते. धरणामुळे विस्तृत शिवसागर तलाव तयार होतो आणि त्याची जलविद्युत क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे. MPSC परीक्षेसाठी हा एक महत्त्वाचा विषय आहे, ज्यामध्ये प्रिलिम्स आणि मुख्य दोन्ही अभ्यासक्रमांमध्ये भूगोल समाविष्ट आहे.

कोयना धरण म्हणजे काय?

• कोयना धरण, भारताच्या महाराष्ट्रामध्ये वसलेले आहे, हे या प्रदेशातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे.
• काँक्रीटचे धरण म्हणून बांधलेले, ते सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये महाबळेश्वरपासून उगम पावलेल्या कोयना नदीपर्यंत पसरलेले आहे. कोयना नगर, सातारा जिल्ह्यात स्थित, चिपळूण आणि कराड दरम्यानच्या राज्य महामार्गालगत, पश्चिम घाटात वसलेले आहे.

कोयना धरणाबद्दल थोडक्यात माहिती

• कोयना नदीवर बांधले.
• कोयना नगर, सातारा जिल्हा, महाराष्ट्र येथे स्थित आहे.
• पश्चिम घाटात वसलेले.
• मुख्यत्वे जलविद्युत निर्माण करते आणि जवळपासच्या भागाला सिंचन पुरवते.
• भारतातील सर्वात मोठा जलविद्युत प्रकल्प पूर्ण झाला.
• एकूण स्थापित क्षमता 1,920 मेगावॅट.
• कोयना नगरमध्ये 1967 च्या भूकंपात किरकोळ भेगा पडल्या आणि तेव्हापासून इतर लहान भूकंपांचा अनुभव घेतला.

कोयना धरण बांधण्याचे उद्दिष्ट

• धरणाचे प्राथमिक उद्दिष्ट जलविद्युत निर्मिती आणि जवळच्या प्रदेशांना सिंचन प्रदान करणे आहे. सध्या, कोयना जलविद्युत प्रकल्प हा भारतातील सर्वात मोठा पूर्ण झालेला जलविद्युत प्रकल्प आहे, ज्याची एकूण स्थापित क्षमता 1,920 मेगावॅट आहे. कोयना नदीला तिच्या महत्त्वपूर्ण ऊर्जा निर्मिती क्षमतेसाठी ओळखले जाते, ती ‘महाराष्ट्राची जीवनरेखा’ म्हणून ओळखली जाते.
• धरणाच्या मध्यभागी असलेल्या, स्पिलवेमध्ये 6 रेडियल गेट्स आहेत आणि पावसाळ्यात पूर नियंत्रणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रामुळे तयार झालेला जलाशय शिवसागर सरोवराला जन्म देतो, त्याची लांबी अंदाजे 50 किमी (31 मैल) आहे. हा प्रकल्प भारतीय स्वातंत्र्यानंतर हाती घेतलेल्या सर्वात मोठ्या स्थापत्य अभियांत्रिकी उपक्रमांपैकी एक आहे. कोयना जलविद्युत प्रकल्पाचे व्यवस्थापन महाराष्ट्र राज्य विद्युत मंडळाच्या अखत्यारीत येते.

कोयना धरणाचा इतिहास

• कोयना धरणाचे बांधकाम 1956 मध्ये सुरू झाले आणि 1964 मध्ये त्याचे उद्घाटन झाले.
• पहिल्या महायुद्धानंतर (1914-18), टाटा समूहाने कोयना नदीवर जलविद्युत केंद्राची स्थापना केली.
• कोयना नगरमध्ये १९६७ च्या भूकंपात धरणाला काही प्रमाणात तडे गेले .
• धरणाच्या परिसरात अनेक छोटे भूकंपाचे धक्के बसले आहेत.

कोयना धरणाबद्दल तथ्य

• कोयना नदी ही कृष्णा नदीची उजवीकडील उपनदी आहे.
• ही पश्चिम घाटातील सह्याद्री पर्वतरांगांमधील प्रसिद्ध हिल स्टेशन महाबळेश्वरजवळ उगम पावते.
• सरासरी समुद्रसपाटीपासून 550 मीटर ते 1,460 मीटर पर्यंतच्या उंचीसह, ती पश्चिम घाट क्षेत्रातील दख्खनच्या पठाराचे वैशिष्ट्यपूर्ण फिजिओग्राफिक सेटअप प्रतिबिंबित करते.
• पूर्वेकडून पश्चिमेकडे वाहणाऱ्या महाराष्ट्रातील बहुतांश नद्यांच्या विपरीत, कोयना उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाहते.
• कराड येथील कृष्णा आणि कोयना नद्यांच्या संगमाला ‘प्रीती संगम’ म्हणतात, म्हणजे ‘प्रेमाचा संगम’.
• कराड, महाराष्ट्र हे साखर उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे आणि भारतातील सर्वोच्च साखर उत्पादक राज्य आहे, 2021-22 मध्ये 138 लाख टन साखरेचे उत्पादन झाले आहे.
• कोयना जलविद्युत प्रकल्पाद्वारे वीजनिर्मिती क्षमतेमुळे कोयना नदीला “महाराष्ट्राची जीवनरेषा” असेही संबोधले जाते .

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठी अँप MPSC Mahapack

Sharing is caring!