भारतीय निवडणूक आयोग (ECI) | अन्न व नागरी पुरवठा भरतीसाठी अभ्यास साहित्य

भारतीय निवडणूक आयोग (ECI)

भारतीय निवडणूक आयोग (ECI): भारतीय राज्यघटना या विषयात, महत्वाचे कायदे, मुलभूत हक्क, राष्ट्रपती, पंतप्रधान (President), न्यायव्यवस्था, पंचायत राज, महालेखापाल, संघ लोकसेवा आयोग, राज्य लोकसेवा आयोग व भारतीय निवडणूक आयोग यासर्व महत्वपूर्ण घटकांचा समावेश होते. MPSC घेत असलेल्या सर्व परीक्षा आणि महाराष्ट्रातील सरळ सेवा जसे कि, अन्न व नागरी पुरवठा भरती 2023 व इतर सर्व स्पर्धा परीक्षेच्या दृष्टीने भारतीय निवडणूक आयोग (ECI) हा टॉपिक फार महत्वाचा आहे. आज या लेखात आपण भारतीय निवडणूक आयोग याबद्दल संपूर्ण माहिती जसे की, भारतीय निवडणूक आयोग चा इतिहास, संसदीय तरतूद, भारतीय निवडणूक आयोगाची संरचांना याबद्दल माहिती पाहणार आहोत.

भारतीय निवडणूक आयोग

भारतीय निवडणूक आयोग ही भारत सरकारच्या अखत्यारीतील एक स्वायत्त घटनात्मक संस्था आहे. संविधानाने कलम 324 अन्वये भारतीय निवडणूक आयोगाची निर्मिती केली. निवडणुक आयोगाला भारतीय संविधानाच्या चार स्तंभांपैकी एक मानले जाते. भारतातील निवडणुकींसाठी निवडणूक आयोग सर्वस्वी जबाबदार आहे. निवडणूक आयोगामध्ये मुख्य निवडणूक आयुक्त आणि राष्ट्रपती नेमतील इतके अन्य निवडणूक आयुक्त यांच्यासह एक निवडणूक आयोग बनतो. ऑक्टोबर इ.स. 1993 पासून दोन निवडणूक आयुक्त नेमण्याची प्रथा पडली (1989 मध्ये-दोन अन्य निवडणूक आयुक्त नेमले होते). तसेच एका अद्यादेशाद्वारे त्यांना मुख्य निवडणूक आयुक्त सारखाच दर्जा व स्थान देण्यात आले.

भारतीय निवडणूक आयोगाची पार्श्वभूमी

भारतीय निवडणूक आयोग साठी काही ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आहे. ECI बद्दल काही महत्वपूर्ण तथ्य खालीलप्रमाणे आहे.

• भारतीय संविधानाच्या तरतुदी नुसार 25 जानेवारी 1950 रोजी स्थापना करण्यात आली.
• 1989 पर्यंत, हा एकल-सदस्यीय आयोग होता जो निवडणूक आयुक्त दुरुस्ती कायदा 1989 द्वारे तीन सदस्यांपर्यंत विस्तारित करण्यात आला.
• नंतर 1990 मध्ये, निवडणूक आयुक्तांची (EC) दोन पदे रद्द करण्यात आली परंतु पुन्हा 1993 मध्ये, अध्यक्षांनी आणखी दोन EC नियुक्त केले. तेव्हापासून, ECI मध्ये एक CEC आणि दोन EC आहेत.

भारतीय निवडणूक आयोगाबद्दल घटनात्मक तरतुदी

भारतीय निवडणूक आयोग याची स्थापना संविधानातील कुठल्या कलमा अंतर्गत झाली. संविधानाचा कोणता भात भारतीय निवडणूक आयोगाशी संबंधित आहे याबद्दल परीक्षेत नेहमी प्रश्न विचारल्या जातात. ही सर्व माहिती खालील प्रमाणे आहे.

संबंधित भाग 

• भारतीय संविधानाचा भाग XV: निवडणुकांशी संबंधित आहे, आणि या प्रकरणांसाठी एक आयोग स्थापन करतो.
• घटनेचे कलम 324 ते 329: आयोग आणि सदस्य यांचे अधिकार, कार्य, कार्यकाळ, पात्रता इत्यादींशी संबंधित आहे.

संबंधित कलम 

मुख्यमंत्री पदाची कार्ये आणि अधिकार

भारतीय निवडणूक आयोगामधील संस्थात्मक रचना

भारतीय निवडनुक आयोगाची संस्थात्मक रचना खालील प्रमाणे आहे.

• भारतीय निवडनुक आयोगामध्ये एक मुख्य निवडणूक आयुक्त आणि दोन निवडणूक आयुक्त असतात.
• याचे नवी दिल्ली येथे एक समर्पित सचिवालय आहे.
• राज्य स्तरावर, भारतीय निवडनुक आयोगाला मुख्य निवडणूक अधिकारी (CEO) द्वारे सहाय्य केले जाते जे सामान्यतः IAS दर्जाचे अधिकारी असतात.
• मतदारसंघ स्तरावर, भारतीय निवडनुक आयोग राज्य किंवा केंद्रशासित प्रदेश सरकारशी सल्लामसलत करून रिटर्निंग ऑफिसर आणि सहाय्यक रिटर्निंग ऑफिसर नियुक्त करते.

भारतीय निवडणूक आयोग: मुख्य निवडणूक अधिकारी

भारताचे मुख्य निवडणूक आयुक्त हे भारतीय निवडणूक आयोगचे आयुक्त आहे. तो सहसा भारतीय नागरी सेवेचा सदस्य असतो आणि बहुतेक भारतीय प्रशासकीय सेवेतून असतो. भारताचे पहिले निवडणूक आयुक्त सुकुमार सेन होते.

भारताचे मुख्य निवडणूक अधिकारी

राजीव कुमार हे भारताचे सध्याचे मुख्य निवडणूक अधिकारी आहे. ते भारताचे 25 वे मुख्य निवडणूक अधिकारी आहे. ते 15 मे 2022 रोजी भारताचे मुख्य निवडणूक अधिकारी झाले.

महाराष्ट्राचे प्रधान सचिव आणि मुख्य निवडणूक अधिकारी

श्री. श्रीकांत देशपांडे हे महाराष्ट्राचे प्रधान सचिव आणि मुख्य निवडणूक अधिकारी आहेत.

भारतीय निवडणूक आयोग: निवडणूक अधिकाऱ्याची नियुक्ती आणि पदच्युत करणे

भारतीय निवडणूक आयोग मध्ये निवडणूक अधिकाऱ्याची नियुक्ती आणि पदच्युत करण्याविषयी काही नियम आहेत ते खालील प्रमाणे आहे.

नियुक्ती:

• मुख्य निवडणूक आयुक्त आणि निवडणूक आयुक्त यांची नियुक्ती भारताचे राष्ट्रपती करतात. त्यांचा कालावधी सहा वर्षे किंवा 65 वर्षे वयापर्यंत, यापैकी जे आधी असेल ते निश्चित आहे.
• ते समान दर्जा उपभोगतात आणि त्यांना भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशांप्रमाणे वेतन आणि भत्ते मिळतात.

काढण्याची प्रक्रिया:

• मुख्य निवडणूक आयुक्त: त्यांना संसदेद्वारे सर्वोच्च न्यायालयाच्या न्यायाधीशाप्रमाणेच काढून टाकण्याच्या प्रक्रियेद्वारेच पदावरून दूर केले जाईल.
• मुख्य निवडणूक आयुक्त कारणास्तव संसदेने दत्तक एक गती माध्यमातून कार्यालय काढले जाऊ शकते.
• इतर निवडणूक आयुक्त: CEC च्या शिफारशीनुसार त्यांना राष्ट्रपती पदावरून काढून टाकू शकतात.

भारतीय निवडणूक आयोगाचे मुख्य कार्ये

भारतीय निवडणूक आयोगाचे मुख्य कार्ये खाली मुद्देसूद दिली आहेत.

• निवडणुका मुक्त आणि निष्पक्षपणे पार पडतील याची खात्री करणे. या उद्देशासाठी, अधीक्षकांना अधिकार आणि कर्तव्ये सोपविण्यात आली आहेत.
• ECI नियतकालिक आणि वेळेवर निवडणुका आयोजित करण्यासाठी निवडणूक वेळापत्रक ठरवते, मग ते सार्वत्रिक असो किंवा पोटनिवडणुका.
• राजकीय पक्षांना मान्यता प्रदान करणे आणि त्यांना निवडणूक चिन्हांचे वाटप करणे तसेच त्यांच्याशी संबंधित वाद मिटवणे यासाठी जबाबदार आहे .

सल्लागार कार्यक्षेत्र: आयोग अध्यक्षांना (राज्य विधानमंडळाच्या बाबतीत राज्यपालांना) निवडणुकीनंतरच्या संसदेच्या सदस्यांच्या अपात्रतेशी संबंधित विषयांवर सल्ला देतो.

• आणीबाणीचा कालावधी एक वर्षानंतर वाढवण्यासाठी राष्ट्रपती राजवटीत असलेल्या राज्यात निवडणुका घेता येतील का, असा सल्लाही ते राष्ट्रपतींना देते.

आदर्श आचारसंहिता (ECI):

• राजकीय पक्ष आणि उमेदवारांसाठी निवडणुकीत ECI द्वारे जारी केले जाते जेणेकरुन कोणीही अनुचित व्यवहार करू नये किंवा सत्तेत असलेल्यांकडून अधिकारांचा स्वैर दुरुपयोग होऊ नये.

भारतीय निवडणूक आयोग: नमुना प्रश्न

प्रश्न 1. केंद्रीय निवडणूक आयोगाची स्थापना कधी करण्यात आली?

1. 26 जानेवारी 1950
2. 25 जानेवारी 1950
3. 26 जानेवारी 1947
4. 26 नोव्हेंबर 1950

उत्तर(b)

प्रश्न 2. मतदानाचा नकाराधिकार (NOTA) कधी प्रदान करण्यात आला?

1. 04 ऑक्टोबर 2013
2. 06 ऑक्टोबर 2013
3. 04 ऑक्टोबर 2014
4. 08 ऑक्टोबर 2013

उत्तर(a)

प्रश्न 3. कोणत्या कलमानुसार लोकसभा आणि राज्यांच्या विधानसभांच्या निवडणुका प्रौढ मताधिकाराच्या आधारावर होतात?

1. कलम 325
2. कलम 328
3. कलम 326
4. कलम 327

उत्तर(c)

प्रश्न 4. गुन्हेगार उमेदवारांना निवडणूक लढविण्यासाठी आपल्यावर दाखल असलेल्या गुन्ह्यांची जाहिरात वृत्तपत्रामध्ये किती वेळा द्यावी लागते?

1. 2
2. 4
3. 5
4. 3

उत्तर(d)

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप

Sharing is caring!