Table of Contents
मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द
मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द: महाराष्ट्रातील बहुतेक स्पर्धा परीक्षेमध्ये मराठी भाषा हा विषय असतोच. मराठी भाषेत सर्वात महत्वाचे म्हणजे मराठी व्याकरण. परीक्षेत मराठी व्याकरणासोबत समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द यावर नेहमी प्रश्न असतोच. मराठीतल्या शब्दसंपदा यावर सहसा 2 ते 3 प्रश्न मराठी विषयात विचारल्या जातात. दररोजच्या वाचनाने या मराठी विषयातील शब्दसंपदेवरील प्रश्नात पैकीच्या पैकी मार्क मिळवणे शक्य आहे. आज या लेखात आपण महाराष्ट्रातील आगामी काळातील आदिवासी विकास विभाग भरती 2023 व इतर सर्व स्पर्धा परीक्षेच्या दृष्टीने अत्यंत महत्वाचा असणारा विषय मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द याची माहीती पाहणार आहोत.
मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द: विहंगावलोकन
| मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द : विहंगावलोकन | |
| श्रेणी | अभ्यास साहित्य |
| विषय | मराठी व्याकरण |
| उपयोगिता | आदिवासी विकास विभाग भरती 2023 आणि इतर सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी |
| लेखाचे नाव | मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द |
| लेख तुम्हाला काय प्रदान करतो? | मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्दांविषयी सविस्तर माहिती |
मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी, विरुद्धार्थी शब्द
समानार्थी शब्द हे असे शब्द आहेत जे समान किंवा जवळपास समान अर्थ देतात.
विरुद्धार्थी शब्द हे शब्द आहेत जे एकमेकांशी विरोधी किंवा विपरीत अर्थ देतात.
खाली काही समानार्थी आणि विरुद्धार्थी शब्दांची उदाहरणे दिलेली आहेत:
मराठी शब्दसंपदा – समानार्थी शब्द
| शब्द | समानार्थी शब्द |
| सुंदर | आकर्षक, मोहक, मनमोहक, चित्तवेधक, सुशोभित, शोभन, लावण्यपूर्ण, रम्य, रमणीय |
| मोठा | विशाल, प्रचंड, विस्तीर्ण, व्यापक, प्रचुर, जास्त, अधिक |
| वाईट | गरीब, दरिद्री, कंगाल, वंचित, दुष्ट, निकृष्ट, अधम, हीन, निकृष्ट दर्जाचा |
| आनंदी | प्रसन्न, खुश, हर्षित, प्रफुल्लित, उत्साही, समाधानी, संतुष्ट, कृतार्थ, सुखावला |
| सकाळ | प्रभात, भोर, प्रातःकाळ, प्रातः, प्रातःसमय |
| संध्याकाळ | सायंकाळ, संध्या, संध्यासमय, संध्याकाल |
| रात्र | निशा, रात्री, रात्रिकाळ, निशि, रात्रसमय |
| दिवस | दिवसभर, दिवसाची वेळ, दिवसाचा कालावधी, दिवसा, दिवाळखोरीची वेळ |
| माणूस | मानव, मनुष्य, मानवी व्यक्ती, पुरुष, स्त्री, मनुष्यजाती |
| स्त्री | महिला, स्त्रीजाती, नारी, सखी, मैत्रिणी, जोडीदार |
| मुलगा | बालक, कुमार, बाल, कनिष्ठ, किशोर, तरुण |
| मुलगी | कन्या, कुमारी, कनिष्ठ, किशोरी, तरुणी |
| आई | माता, जननी, |
| बाप | पिता, जनक, पितृ, कुलपुरुष, कुलपिता |
| भाऊ | बंधू, सहोदर, अग्रज, ज्येष्ठ |
| बहीण | भगिनी, सहोदरी, बहिण, कनिष्ठ, धाकटी |
| पती | जोडीदार, जीवनसाथी |
| पत्नी | पत्नी, जीवनसाथी, जोडीदार, अर्धांगिनी, पतिव्रता |
| मित्र | दोस्त, सखा, सहकारी, साथी, साथीदार |
| शत्रू | दुश्मन, वैरी, शत्रु, कट्टर शत्रू, शत्रुपक्षी |
| प्रेम | माया, अनुराग, प्रेमभाव, प्रेमभावना |
| द्वेष | वैर, राग, असंतोष, तिरस्कार, घृणा |
मराठी शब्दसंपदा – विरुद्धार्थी शब्द
| शब्द | विरुद्धार्थी शब्द |
| सुंदर | कुरूप |
| मोठा | लहान |
| वाईट | चांगला |
| आनंदी | दुःखी |
| सकाळ | संध्याकाळ |
| रात्र | दिवस |
| स्त्री | पुरुष |
| मुलगा | मुलगी |
| आई | बाप |
| भाऊ | बहीण |
| पती | पत्नी |
| मित्र | शत्रू |
| प्रेम | द्वेष |
| सत्य | असत्य |
| देव | दानव |
| जीवन | मृत्यू |
| आनंद | दुःख |
| धर्म | अधर्म |
| विश्वास | अविश्वास |
प्रश्न उत्तरे –
Q1. समानार्थी शब्द म्हणजे काय?
(a) एकाच अर्थाचे शब्द
(b) विरुद्ध अर्थाचे शब्द
(c) अनेक अर्थ असलेले शब्द
(d) अपरिचित शब्द
Q2. विरुद्धार्थी शब्द म्हणजे काय?
(a) एकाच अर्थाचे शब्द
(b) विरुद्ध अर्थाचे शब्द
(c) अनेक अर्थ असलेले शब्द
(d) अपरिचित शब्द
Q3. ‘सुंदर’ या शब्दाचा समानार्थी शब्द कोणता?
(a) कुरूप
(b) सुखद
(c) कंटाळवाणा
(d) अनाकर्षक
Q4. ‘नवीन’ या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द कोणता?
(a) जुना
(b) आधुनिक
(c) अपरिचित
(d) नवा
Q5. खालीलपैकी कोणती शब्दजोड समानार्थी आहे?
(a) गरम – थंड
(b) लहान – मोठा
(c) चांगला – वाईट
(d) सुंदर – आकर्षक
Q6. खालीलपैकी कोणती शब्दजोड विरुद्धार्थी आहे?
(a) उजेड – अंधार
(b) सत्य – खरे
(c) कठोर – दृढ
(d) लांब – विस्तृत
Q7. ‘हट्टी’ या शब्दाचा समानार्थी शब्द कोणता?
(a) दुबळा
(b) लवचिक
(c) आज्ञाकारी
(d) जिद्दी
Q8. ‘पराभव’ या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द कोणता?
(a) यश
(b) अपयश
(c) विजय
(d) दुर्दैव
Q9. ‘उज्ज्वल’ या शब्दाचा समानार्थी शब्द कोणता?
(a) अंधारलेला
(b) सुस्त
(c) तेजस्वी
(d) अस्पष्ट
Q10. ‘उपेक्षा’ या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द कोणता?
(a) दुर्लक्ष
(b) तिरस्कार
(c) आदर
(d) तिटकारा
Q11. खालीलपैकी कोणती शब्दजोड समानार्थी नाही?
(a) शांतता – गोंधळ
(b) अंधकार – अंधार
(c) उत्सव – जल्लोष
(d) दृश्य – देखावा
Q12. खालीलपैकी कोणती शब्दजोड विरुद्धार्थी नाही?
(a) सुंदर – कुरूप
(b) खोटे – खरे
(c) क्षमा – क्षमाशील
(d) दया – निर्दयता
Q13. ‘अल्पज्ञ’ या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द कोणता?
(a) बहुज्ञ
(b) अज्ञानी
(c) अशिक्षित
(d) मूर्ख
Q14. ‘राजा’ या शब्दाचा समानार्थी शब्द कोणता?
(a) गुलाम
(b) नरेंद्र
(c) राणी
(d)मजूर
Q15. खालीलपैकी कोणती शब्दजोड समानार्थी नाही?
(a) मृत्यू – मरण
(b) जीवन – जगणे
(c) जन्म – आविर्भाव
(d) उत्पत्ति – उगम
Solutions-
S1. Ans (a)
Sol.
- समानार्थी शब्द म्हणजे एकाच अर्थाचे शब्द. उदाहरणार्थ, “सुंदर” या शब्दाचे समानार्थी शब्द “आकर्षक”, “मनोहर”, “मनमोहक” असे आहेत.
- विरुद्धार्थी शब्द म्हणजे विरुद्ध अर्थाचे शब्द. उदाहरणार्थ, “सुंदर” या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द “कुरूप” आहे.
- अनेक अर्थ असलेले शब्द म्हणजे बहुशब्द. उदाहरणार्थ, “पाणी” या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत. ते द्रवपदार्थ, स्त्रीलिंगी नाव, पाण्याची मात्रा, वगैरे.
- अपरिचित शब्द म्हणजे असे शब्द ज्यांचे अर्थ आपल्याला माहित नसतात. उदाहरणार्थ, “अनुपलब्ध” या शब्दाचा आपल्याला अर्थ माहित नसेल, तर तो आपल्यासाठी अपरिचित शब्द आहे.
S2. Ans (b)
Sol.
- समानार्थी शब्द म्हणजे एकाच अर्थाचे शब्द. उदाहरणार्थ, “सुंदर” या शब्दाचे समानार्थी शब्द “आकर्षक”, “मनोहर”, “मनमोहक” असे आहेत.
- विरुद्धार्थी शब्द म्हणजे विरुद्ध अर्थाचे शब्द. उदाहरणार्थ, “सुंदर” या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द “कुरूप” आहे.
- अनेक अर्थ असलेले शब्द म्हणजे बहुशब्द. उदाहरणार्थ, “पाणी” या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत. ते द्रवपदार्थ, स्त्रीलिंगी नाव, पाण्याची मात्रा, वगैरे.
- अपरिचित शब्द म्हणजे असे शब्द ज्यांचे अर्थ आपल्याला माहित नसतात. उदाहरणार्थ, “अनुपलब्ध” या शब्दाचा आपल्याला अर्थ माहित नसेल, तर तो आपल्यासाठी अपरिचित शब्द आहे.
S3. Ans (b)
Sol.
- “सुंदर” या शब्दाचा अर्थ “आकर्षक” असा होतो. तर, “आकर्षक” हा “सुंदर” या शब्दाचा समानार्थी शब्द आहे.
- (a), (c), आणि (d) हे समानार्थी शब्द नाहीत. “कुरूप” म्हणजे “नापसंद”, “कंटाळवाणा” म्हणजे “नीरस”, आणि “अनाकर्षक” म्हणजे “आकर्षक नसलेला”. हे सर्व शब्द “सुंदर” या शब्दाच्या विरुद्ध अर्थाचे आहेत.
S4. Ans (a)
Sol.
- “नवीन” या शब्दाचा अर्थ “अलीकडील” किंवा “आधी न पाहिलेला” असा होतो. तर, “जुना” हा “नवीन” या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द आहे.
- (b), (c), आणि (d) हे विरुद्धार्थी शब्द नाहीत. “आधुनिक” म्हणजे “सध्याच्या काळातील”, “अपरिचित” म्हणजे “आधी न ओळखलेला”, आणि “नवा” म्हणजे “अलीकडील”. हे सर्व शब्द “नवीन” या शब्दाच्या समानार्थी आहेत.
S5. Ans (d)
Sol.
- “सुंदर” आणि “आकर्षक” या शब्दांचा अर्थ एकच असतो. दोन्ही शब्दांचा अर्थ “एखाद्या गोष्टीची दृश्यमानता, सौंदर्य किंवा आकर्षण” असा होतो.
- उदाहरणार्थ, “सुंदर फुल” आणि “आकर्षक फुल” हे एकाच गोष्टीचे वर्णन करतात.
- (a), (b), आणि (c) हे समानार्थी शब्द नाहीत. “गरम” आणि “थंड” हे विरुद्धार्थी शब्द आहेत. “लहान” आणि “मोठा” हे विरुद्धार्थी शब्द आहेत. “चांगला” आणि “वाईट” हे विरुद्धार्थी शब्द आहेत.
S6. Ans (a)
Sol.
- “उजेड” आणि “अंधार” हे विरुद्धार्थी शब्द आहेत. उजेड म्हणजे “प्रकाश”, तर अंधार म्हणजे “प्रकाश नसणे”. उजेड आणि अंधार हे दोन्ही एकाच वेळी असू शकत नाहीत.
S7. Ans (d)
Sol.
- “हट्टी” या शब्दाचा अर्थ “आपल्या इच्छेवर ठाम असणे” असा होतो. तर, “जिद्दी” हा “हट्टी” या शब्दाचा समानार्थी शब्द आहे.
- (a), (b), आणि (c) हे समानार्थी शब्द नाहीत. “दुबळा” म्हणजे “शक्तीहीन”, “लवचिक” म्हणजे “बदलण्यास तयार”, आणि “आज्ञाकारी” म्हणजे “आदेशांचे पालन करणारा”. हे सर्व शब्द “हट्टी” या शब्दाच्या विरुद्धार्थी आहेत.
S8. Ans (c)
Sol.
- “पराभव” या शब्दाचा अर्थ “हार” असा होतो. तर, “विजय” हा “पराभव” या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द आहे.
- (a), (b), आणि (d) हे विरुद्धार्थी शब्द नाहीत. “यश” म्हणजे “सफलता”, “अपयश” म्हणजे “हार”, आणि “दुर्दैव” म्हणजे “वाईट नशीब”.
S9. Ans (c)
Sol.
- “उज्ज्वल” या शब्दाचा अर्थ “प्रकाशमान” किंवा “चमकदार” असा होतो. तर, “तेजस्वी” हा “उज्ज्वल” या शब्दाचा समानार्थी शब्द आहे.
- (a), (b), आणि (d) हे समानार्थी शब्द नाहीत. “अंधारलेला” म्हणजे “प्रकाशहीन”, “सुस्त” म्हणजे “काळजी न करणारा”, आणि “अस्पष्ट” म्हणजे “स्पष्ट नसलेला”. हे सर्व शब्द “उज्ज्वल” या शब्दाच्या विरुद्धार्थी आहेत.
S10. Ans (c)
Sol.
- “उपेक्षा” या शब्दाचा अर्थ “काळजी न घेणे” असा होतो. तर, “आदर” हा “उपेक्षा” या शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द आहे.
- (a), (b), आणि (d) हे विरुद्धार्थी शब्द नाहीत. “दुर्लक्ष” म्हणजे “काळजी न घेणे”, “तिरस्कार” म्हणजे “नकोसेपणा”.
S11. Ans (a)
Sol.
- “शांतता” आणि “गोंधळ” या दोन्ही शब्दांचे अर्थ भिन्न आहेत. “शांतता” या शब्दाचा अर्थ “प्रशांतता” असा होतो, तर “गोंधळ” या शब्दाचा अर्थ “शोर” किंवा “बेबंदशाही” असा होतो. म्हणून, “शांतता” आणि “गोंधळ” ही शब्दजोड समानार्थी नाही.
- (b), (c), आणि (d) या शब्दजोड समानार्थी आहेत. “अंधकार” आणि “अंधार” या दोन्ही शब्दांचा अर्थ “प्रकाशहीनता” असा होतो. “उत्सव” आणि “जल्लोष” या दोन्ही शब्दांचा अर्थ “आनंदोत्सव” असा होतो. “दृश्य” आणि “देखावा” या दोन्ही शब्दांचा अर्थ “दर्शन” असा होतो.
S12. Ans (c)
Sol.
- “क्षमा” आणि “क्षमाशील” या दोन्ही शब्दांचे अर्थ भिन्न आहेत. “क्षमा” या शब्दाचा अर्थ “दोषी व्यक्तीवर राग न ठेवणे” असा होतो, तर “क्षमाशील” या शब्दाचा अर्थ “क्षमा करण्यास तयार असणारा” असा होतो. “क्षमा” ही क्रिया आहे, तर “क्षमाशील” ही गुणवत्ता आहे. म्हणून, “क्षमा” आणि “क्षमाशील” ही शब्दजोड विरुद्धार्थी नाही.
S13. Ans (a)
Sol.
- अल्पज्ञ: या शब्दाचा अर्थ “थोडे ज्ञान असणे” किंवा “अज्ञानी” असा होतो.
- बहुज्ञ: या शब्दाचा अर्थ “विस्तृत ज्ञान असणे” किंवा “ज्ञानी” असा होतो.
S14. Ans (b)
Sol.
- “राजा” आणि “नरेंद्र” या दोन्ही शब्दांचा अर्थ “एका राज्याचा प्रमुख” असा होतो.
उदाहरणार्थ,
- “राजा आपल्या प्रजेचे रक्षण करतो.”
- “नरेंद्र आपल्या राज्याची प्रगती करतो.”
या दोन्ही वाक्यात, “राजा” आणि “नरेंद्र” या शब्दांचा वापर एका राज्याच्या प्रमुखाचे वर्णन करण्यासाठी केला आहे.
S15. Ans (c)
Sol.
- “जन्म” आणि “आविर्भाव” या दोन शब्दांचा अर्थ थोडासा वेगळा आहे. “जन्म” या शब्दाचा अर्थ “एका जीवाचे जगात येणे” असा होतो, तर “आविर्भाव” या शब्दाचा अर्थ “एका नवीन गोष्टीचा उदय होणे” असा होतो.
उदाहरणार्थ,
- “बाळाचा जन्म झाला.”
- “नवीन धर्माचा आविर्भाव झाला.”
या दोन्ही वाक्यात, “जन्म” आणि “आविर्भाव” या शब्दांचा वापर वेगवेगळ्या अर्थाने केला आहे.
- म्हणून, “जन्म” आणि “आविर्भाव” या शब्दांचा वापर समानार्थी शब्द म्हणून केला जाऊ शकत नाही.
- दुसऱ्या शब्दांत, “जन्म” हा शब्द एखाद्या जीवाच्या जीवनाच्या सुरुवातीचे वर्णन करतो, तर “आविर्भाव” हा शब्द एखाद्या नवीन गोष्टीच्या उदयाचे वर्णन करतो.
Note: महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल
अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप
