भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे : MPSC भरती परीक्षा 2024 अभ्यास साहित्य

भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे

भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे : संविधान सभेने 26 नोव्हेंबर 1949 रोजी भारतीय राज्यघटना स्वीकारली. 26 जानेवारी 1950 पासून ती पूर्ण कार्यान्वित झाली. राज्यघटनेत मुळात 22 भाग, 395 कलम आणि 8 परिशिष्ट होते. जे सध्या 25 भाग (4A, 9A, 9B, 14A जोडले), आणि 12 परिशिष्ट्ये (9, 10, 11, 12 जोडले पण, भाग 7 वगळले) आहेत. या लेखात आपल्या संविधानात असलेल्या महत्वाच्या कलमांबद्दल (Articles of Indian Constitution) माहिती घेऊयात ज्यांवर बऱ्याच वेळी स्पर्धा परीक्षेत थेट प्रश्न विचारले जातात. भारतीय राज्यघटनेच्या महत्त्वाच्या कलमांची यादी व त्यावरील प्रश्न – उत्तरे उमेदवारांना या लेखात मिळू शकतील. 

MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य प्लॅन पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

MPSC परीक्षा 2024 साठी मागील वर्षांचे प्रश्न स्पष्टीकरणासहित Quiz च्या स्वरूपात पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे : विहंगावलोकन

भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे : विहंगावलोकन
श्रेणी	अभ्यास साहित्य
विषय	भारतीय राज्यव्यवस्था
उपयोगिता	MPSC भरती परीक्षा 2024 आणि इतर सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी
लेखाचे नाव	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे
लेख तुम्हाला काय प्रदान करतो?	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे यावर सविस्तर माहिती  प्रश्न – उत्तरे

भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाचे कलम

PART 1: THE UNION AND ITS TERRITORY / भाग 1 संघ आणि त्याचा प्रदेश

Article 3 (कलम 3) – नवीन राज्यांची निर्मिती आणि विद्यमान राज्यांची क्षेत्रे, सीमा किंवा नावे बदलणे

PART 2: CITIZENSHIP / भाग 2 नागरिकत्व

Article 8 (कलम 8) – भारताबाहेर राहणाऱ्या भारतीय वंशाच्या विशिष्ट व्यक्तींचे नागरिकत्वाचे अधिकार.

Article 10 (कलम 10) – नागरिकत्वाच्या अधिकारांचे सातत्य.

Article (कलम 11) – नागरिकत्वाच्या अधिकाराचे कायद्याने नियमन करण्यासाठी संसद.

Part 3: FUNDAMENTAL RIGHTS / भाग 3 मूलभूत अधिकार

Article 14 (कलम 14)- कायद्यासमोर समानता

Article 15 (कलम 15) – धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या कारणास्तव भेदभाव करण्यास मनाई.

Article 16 (कलम 16) – सार्वजनिक रोजगाराच्या बाबतीत संधीची समानता.

Article 19 (कलम 19) – स्वातंत्र्य:

• Speech and Expression (सर्व नागरिकांना भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अधिकार आहे),
• Peaceful Assembly (हत्याराशिवाय कोणत्याही ठिकाणी शांततापूर्वक जमा होण्याचा अधिकार आहे),
• Association (संघ अथवा संघटना तयार करण्याचा अधिकार आहे),
• Movement (भारतात कुठेही फिरण्याचा अधिकार आहे),
• Residence (भारतातील कोणत्याही भागात रहाणे आणि कायम वास्तव्य करण्याचा अधिकार आहे)

Article 20 (कलम 20)- गुन्ह्यांसाठी दोषी ठरविण्याच्या संदर्भात संरक्षण.

Article 32 (कलम 32) – घटनात्मक उपायांचा अधिकार.

Part 4: DIRECTIVE PRINCIPLES OF STATE POLICY / भाग 4 राज्याच्या धोरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे

Article 39 (कलम 39) – राज्याने पाळायची धोरणाची काही तत्त्वे.

Article 41 (कलम 41) – काम करण्याचा, शिक्षणाचा आणि काही प्रकरणांमध्ये सार्वजनिक मदतीचा अधिकार.

Article 43 (कलम 43) – कामगारांसाठी राहणीमान मजुरी इ.

Article 44 (कलम 44) – नागरिकांसाठी समान नागरी संहिता

Part 5: UNION EXECUTIVE & PARLIAMENT / भाग 5 युनियन कार्यकारी आणि संसद

Article 72 (कलम 72) – माफी इत्यादी मंजूर करण्याचा आणि काही प्रकरणांमध्ये शिक्षा निलंबित, माफी किंवा कमी करण्याचा राष्ट्रपतींचा अधिकार.

Article 80 (कलम 80) – राज्यांच्या परिषदेची रचना.

Article 82 (कलम 82)- प्रत्येक जनगणनेनंतर फेरबदल.

Article 102 (कलम 102) – सदस्यत्वासाठी अपात्रता.

Article 123 (कलम 123) – संसदेच्या सुट्टीच्या वेळी अध्यादेश जारी करण्याचा राष्ट्रपतींचा अधिकार.

Article 124 (कलम 124) – सर्वोच्च न्यायालयाची स्थापना

Article 125 (कलम 125) – न्यायाधीशांचे वेतन

Article 126 (कलम 126) – कार्यवाहक सरन्यायाधीशांची नियुक्ती

Article 127 (कलम 127) – तदर्थ न्यायाधीशांची नियुक्ती

Article 128 (कलम 128) – सर्वोच्च न्यायालयाच्या बैठकीला निवृत्त न्यायाधीशांची उपस्थिती

Article 129 (कलम 129) – सर्वोच्च न्यायालय हे अभिलेख न्यायालय असेल

Article 130 (कलम 130) – सर्वोच्च न्यायालयाची जागा/सर्वोच्च न्यायालयाचे स्थान

Article 136 (कलम 136) – सर्वोच्च न्यायालयात अपील करण्यासाठी विशेष रजे

Article 137 (कलम 137) – सर्वोच्च न्यायालयाच्या निर्णयाचे किंवा आदेशांचे पुनरावलोकन

Article 141 (कलम 141) – भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाचा निर्णय सर्व न्यायालयांवर बंधनकारक आहे

Article 148 (कलम 148) – नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक – भारताचे जनरल/Comptroller and Auditor– General of India

Article 149 (कलम 149) – CAG ची कर्तव्ये आणि अधिकार

PART 6: STATES / भाग 6 राज्ये

Article 153 (कलम 153) – राज्याचे राज्यपाल

Article 154 (कलम 154) – राज्यपालांचे कार्यकारी अधिकार

Article 161 (कलम 161) – राज्यपालांचे माफीचे अधिकार

Article 165 (कलम 165) – राज्याचे अधिवक्ता-जनरल/Advocate–General of the State

Article 213 (कलम 213) – अध्यादेश जारी करण्याचा राज्यपालांचा अधिकार

Article 214 (कलम 214) – राज्यांसाठी उच्च न्यायालये

Article 215 (कलम 215) – उच्च न्यायालये रेकॉर्डचे न्यायालय असतील

Article 226 (कलम 226) – काही रिट जारी करण्याचा उच्च न्यायालयांचा अधिकार

Article 233 (कलम 233) – जिल्हा न्यायाधीशांची नियुक्ती

Article 235 (कलम 235) – अधीनस्थ न्यायालयांवर नियंत्रण

PART 9: PANCHAYATS / भाग 9 पंचायती

Article 243A (कलम 243क) – ग्रामसभा

Article 243B (कलम 243ख) – पंचायतींची घटना

PART 12: FINANCE, PROPERTIES, CONTRACTS AND SUITS / भाग 12 वित्त, मालमत्ता, करार आणि सूट

Article 266 (कलम 266) – एकत्रित निधी आणि सार्वजनिक लेखा निधी

Article 267 (कलम 267) – भारताचा आकस्मिक निधी

Article 280 (कलम 280) – वित्त आयोग

Article 300A (कलम 300क) – मालमत्तेचा अधिकार

PART 14: SERVICES UNDER CENTRE AND STATE / भाग 14 केंद्र आणि राज्यांतर्गत सेवा

Article 312 (कलम 312) – अखिल भारतीय-सेवा

Article 315 (कलम 315) – संघ आणि राज्यांसाठी लोकसेवा आयोग

Article 320 (कलम 320) – लोकसेवा आयोगाची कार्ये

PART 14A: TRIBUNALS / भाग 14A न्यायाधिकरण

Article 324A (कलम 323A) – प्रशासकीय न्यायाधिकरण

PART 15 ELECTIONS / भाग 15 निवडणुका

Article 324 (कलम 324) – निवडणुकीचे पर्यवेक्षण, दिशा आणि नियंत्रण निवडणूक आयोगाकडे सोपवले जाईल

Article 325 (कलम 325) – धर्म, वंश, जात किंवा लिंग या कारणास्तव कोणत्याही व्यक्तीचा विशेष, मतदार यादीत समावेश होण्यासाठी किंवा दावा करण्यासाठी अपात्र ठरू नये.

Article 326 (कलम 326) – लोकांच्या घरासाठी आणि राज्यांच्या विधानसभांच्या निवडणुका प्रौढ मताधिकाराच्या आधारावर घ्याव्यात.

PART 17: OFFICIAL LANGUAGE / भाग 17 अधिकृत भाषा

Article 343 (कलम 343) – संघाच्या अधिकृत भाषा

Article 345 (कलम 345) – राज्याच्या अधिकृत भाषा किंवा भाषा

Article 348 (कलम 348) – सर्वोच्च न्यायालय आणि उच्च न्यायालयांमध्ये वापरल्या जाणार्‍या भाषा

Article 351 (कलम 351) – हिंदी भाषांच्या विकासासाठी निर्देश

PART 18 EMERGENCY / भाग 18 आणीबाणी

Article 352 (कलम 352) – आणीबाणीची घोषणा (राष्ट्रीय आणीबाणी)

Article 356 (कलम 356) – राज्य आणीबाणी (राष्ट्रपती राजवट)

Article 360 (कलम 360) – आर्थिक आणीबाणी

PART 20 AMANDMENT OF THE CONSTITUION / भाग 20 घटनादुरुस्ती

Article 368 (कलम 368) – संविधानात सुधारणा करण्याचे संसदेचे अधिकार

प्रश्न – उत्तरे

Q1. खालीलपैकी कोणत्या जोड्या योग्यरित्या जुळलेल्या आहेत ?

(1) परिशिष्ट पहिले – राज्यसभेचे जागावाटप

(2) परिशिष्ट तिसरे – विविध शपथा

(3) परिशिष्ट सहावे – आसाम मधील आदिवासी भागातील प्रशासनाशी संबंधित तरतूदी

(4) परिशिष्ट दहावे – पक्षांतर विरोधी कायदा

(a) फक्त 1, 2 आणि 3

(b) फक्त 1, 2 आणि 4

(c) फक्त 2, 3 आणि 4

(d) वरीलपैकी सर्व

Q2. भारतीय राज्यघटनेच्या आठव्या परिशिष्टामध्ये सिंधी भाषेचा समावेश कोणत्या साली करण्यात आला?

(a) 1967

(b) 1976

(c) 2004

(d) 1992

Q3. केंद्र व राज्य लोकसेवा आयोगाची स्थापना भारतीय राज्यघटनेतील कोणत्या कलमान्वये करण्यात आलेली आहे ?

(a) अनुच्छेद 325

(b) अनुच्छेद 318

(c) अनुच्छेद 320

(d) अनुच्छेद 315

Q4. भारतीय संविधानाच्या कोणत्या अनुच्छेदानुसार मंत्री परिषद लोकसभेला उत्तरदायी असते ?

(a) अनुच्छेद 75

(b) अनुच्छेद 73

(c) अनुच्छेद 74

(d) अनुच्छेद 76

Q5. भारतीय राज्यघटनेनुसार किती भाषांना अधिकृत मान्यता आहे ?

(a) 20

(b) 22

(c) 24

(d) 26

Q6. खालीलपैकी चुकीची जोडी कोणती ?

(a) राज्यपाल नियुक्ती – कलम 155

(b) अखिल भारतीय सेवा – कलम 312

(c) अंदाजपत्रक – कलम 110

(d) संघ आणि राज्यासाठी लोकसेवा आयोग – कलम 315

Q7. ‘आर्थिक व सामाजिक नियोजन’ हा विषय कोणत्या सूचीमध्ये समाविष्ट करण्यात आलेला आहे?

(a) संघ सूची

(b) समवर्ती सूची

(c) राज्य सूची

(d) यापैकी नाही

Q8. अचूक जोडी कोणती ?

(a) कलम 79 – लोकसभेची रचना

(b) कलम 84 – संसद सदस्यत्वाची पात्रता

(c) कलम 99 – संसद सचिवालय

(d) कलम 85 – सदस्यांची अपात्रता

Q9. परराष्ट्र धोरण हा विषय कोणत्या यादीत/सूचित समाविष्ट आहे?

(a) केंद्रीय

(b) राज्य

(c) समवर्ती

(d) केंद्र व राज्य

Q10. खालील तरतुदींपैकी कोणती तरतुद भारतीय संविधानाच्या सातव्या परिशिष्टामध्ये समाविष्ट आहे?

(a) भाषा

(b) घटक राज्ये

(c) राज्यसभेतील जागांची वाटणी

(d) केंद्र, राज्य, समवर्ती सुची

Solutions

S1. Ans (c)

Sol.(1) परिशिष्ट पहिले – राज्य व केंद्रशासित प्रदेश

(2) परिशिष्ट तिसरे – विविध शपथा

(3) परिशिष्ट सहावे – आसाम मधील आदिवासी भागातील प्रशासनाशी संबंधित तरतूदी

(4) परिशिष्ट दहावे – पक्षांतर विरोधी कायदा

S2. Ans (a)

Sol. भारतीय राज्यघटनेच्या आठव्या परिशिष्टामध्ये सिंधी भाषेचा समावेश 1967 साली करण्यात आला.  S3. Ans (d)

Sol. केंद्र व राज्य लोकसेवा आयोगाची स्थापना भारतीय राज्यघटनेतील 315 कलमान्वये करण्यात आलेली आहे.

S4. Ans (a)

Sol. अनुच्छेद 75 नुसार मंत्री परिषद लोकसभेला उत्तरदायी असते.

S5. Ans (b)

Sol. भारतीय राज्यघटनेनुसार 22 भाषांना अधिकृत मान्यता आहे.

S6. Ans (c)

Sol. राज्याचे अंदाजपत्रक – कलम 112. केंद्राचे अंदाजपत्रक – कलम 202.

S7. Ans (b)

Sol. ‘आर्थिक व सामाजिक नियोजन’ हा विषय समवर्ती सूचीमध्ये समाविष्ट करण्यात आलेला आहे.

S8. Ans (b)

Sol.(a) कलम 79 – संसदेची रचना

(b) कलम 84 – संसद सदस्यत्वाची पात्रता

(c) कलम 99 – संसद सदस्यांनी शपथ घेणे किंवा प्रतिज्ञा करणे

(d) कलम 85 – संसदेची सत्रे व सत्र समाप्ती

S9. Ans (a)

Sol. परराष्ट्र धोरण हा विषय केंद्रीय यादीत/सूचित समाविष्ट आहे.

S10. Ans (d)

Sol. केंद्र, राज्य, समवर्ती सुचीचा भारतीय संविधानाच्या सातव्या परिशिष्टामध्ये समावेश आहे.

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप

Sharing is caring!