भारतीय संविधानातील कलम 15 चे महत्त्व काय आहे?

भारतीय राज्यघटनेतील भेदभावाविरूद्ध संरक्षण म्हणून कलम 15 ला खूप महत्त्व आहे. हे सर्व नागरिकांना समान वागणूक देण्याच्या तत्त्वाचे समर्थन करते, विशिष्ट कारणांवर आधारित पूर्वग्रहांपासून संरक्षण सुनिश्चित करते.

भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 15(1) मध्ये काय समाविष्ट आहे?

कलम 15(1) केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग, जन्मस्थान किंवा या घटकांच्या कोणत्याही संयोजनाच्या आधारावर कोणत्याही नागरिकाशी भेदभाव करण्यापासून राज्याला प्रतिबंधित करते.

कलम 15(2) भेदभाव कसा प्रतिबंधित करते?

कलम 15(2) हे सुनिश्चित करते की कोणत्याही नागरिकाला केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग, जन्मस्थान यासारख्या घटकांमुळे निर्बंध, अपंगत्व, दायित्वे किंवा परिस्थितीचा सामना करावा लागणार नाही. यामध्ये सार्वजनिक आस्थापनांमध्ये प्रवेश आणि राज्याकडून निधी उपलब्ध असलेल्या सुविधांचा वापर यांचा समावेश होतो.

कलम 15(3) चे महत्त्व काय आहे?

अनुच्छेद 15(3) राज्याला अधिक समावेशक समाजात योगदान देऊन लैंगिक समानता आणि शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी महिला आणि मुलांसाठी विशेष तरतुदी करण्याची परवानगी देते.

कलम 15(4) चा उद्देश काय आहे?

अनुच्छेद 15(4) राज्याला समाजातील वंचित घटक, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातींची स्थिती सुधारण्याच्या उद्देशाने दुरुस्त्या सादर करण्याचा अधिकार देते. यामध्ये शैक्षणिक संस्थांमधील आरक्षणासारख्या उपाययोजनांचा समावेश होऊ शकतो.

भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 : MPSC भरती परीक्षा 2024 अभ्यास साहित्य

Table of Contents

भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15

भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 : भारत एक लोकशाही, धर्मनिरपेक्ष आणि समाजवादी राष्ट्र आहे ज्याला त्याच्या सर्व रहिवाशांना न्याय्य वागणूक देण्याच्या कल्पनेचे समर्थन करणाऱ्या तरतुदींच्या विस्तृत श्रेणीद्वारे समर्थित आहे. भारतीय राज्यघटनेचा भाग III, ज्यामध्ये सहा अत्यावश्यक अधिकारांचा समावेश आहे जे संविधानाच्या मूलभूत तत्त्वांचे संरक्षक म्हणून काम करतात, हे महत्त्वपूर्ण आहे. भाग III, ज्याला “भारतीय मॅग्ना कार्टा” म्हणून संबोधले जाते , त्यात कलम 15 समाविष्ट आहे, जे लोकांमधील समानतेला प्रोत्साहन देते. या लेखात, भारतीय संविधानाच्या कलम 15 चा तपशीलवार समावेश केला आहे.आगामी काळातील MPSC 2024 परीक्षेसाठी भारताची राज्यघटना हा अत्यंत महत्वाचा विषय आहे. त्यातीलच भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 या विषयाची सविस्तर माहिती उमेदवारांना या लेखात मिळू शकेल.

MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य प्लॅन पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

MPSC परीक्षा 2024 साठी मागील वर्षांचे प्रश्न स्पष्टीकरणासहित Quiz च्या स्वरूपात पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 : विहंगावलोकन

भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 : विहंगावलोकन
श्रेणी	अभ्यास साहित्य
विषय	भारताची राज्यघटना
उपयोगिता	MPSC भरती परीक्षा 2024 आणि इतर सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी
लेखाचे नाव	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15
लेख तुम्हाला काय प्रदान करतो?	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 विषयी सविस्तर माहिती

कलम 15

भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या आधारावर भेदभाव करण्यास मनाई करते. हे समानतेचे तत्त्व कलम 14 पासून विशिष्ट संदर्भांपर्यंत विस्तारित करते, लक्ष्यित वर्गीकरणांना प्रतिबंध करते. कलम तरतूद न्याय्य आणि सर्वसमावेशक समाजाला प्रोत्साहन देते, अन्यायकारक वागणुकीपासून व्यक्तींचे संरक्षण करते. हे मुलभूत हक्क राखण्यासाठी आणि भेदभावाचा सामना करण्यासाठी भारताची वचनबद्धता दर्शवते.

भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 15 मध्ये असे म्हटले आहे: “धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थानावर आधारित भेदभावास प्रतिबंध.”

केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थानावर आधारित कोणत्याही नागरिकाशी भेदभाव करण्यास राज्याला मनाई आहे.
केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या कारणांमुळे नागरिकांना कोणत्याही अपंगत्व, दायित्व, निर्बंध किंवा स्थितीचा सामना करावा लागू शकत नाही.
दुकाने, सार्वजनिक रेस्टॉरंट्स, हॉटेल्स आणि सार्वजनिक मनोरंजनाच्या ठिकाणी प्रवेश करण्याबाबत भारतीय राज्यघटनेचा कलम 15.
विहिरी, टाक्या, आंघोळीचे घाट, रस्ते आणि सार्वजनिक रिसॉर्टची ठिकाणे यांचा वापर राज्याने निधी दिला आहे किंवा सार्वजनिक वापरासाठी आहे.
भारतीय संविधानाच्या या कलम 15 मधील तरतुदी असूनही महिला आणि मुलांसाठी विशेष तरतुदींना परवानगी आहे.
या अनुच्छेद किंवा कलम 29 मधील खंड (2) मधील तरतुदींचा विचार न करता सामाजिक आणि शैक्षणिकदृष्ट्या मागासलेले वर्ग, अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती यांच्या प्रगतीसाठी विशेष तरतुदी करण्याचा अधिकार राज्याकडे आहे.

भारतीय संविधान दुरुस्तीचे कलम 15

भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 15 मध्ये सुधारणा करण्यात आल्या आहेत आणि या सुधारणांचे आकलन करण्यासाठी संबंधित केस कायद्याचे ज्ञान आवश्यक आहे. अर्जदारांना कायदा अधिक स्पष्टपणे समजून घेण्यास मदत करण्यासाठी, आम्ही खाली संबंधित केस कायदे समाविष्ट केले आहेत.

कलम	वर्णन	संबंधित केस/कायदा
कलम 15(3)	लैंगिक समानता आणि शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी महिला आणि मुलांसाठी विशेष खबरदारी	रेवती वि. युनियन ऑफ इंडिया, 1998
कलम 15(4)	शैक्षणिक प्रवेशामध्ये वंचित वर्ग, SC, आणि ST समुदायांच्या सुधारणेसाठी सुधारणा	1951 चा पहिला दुरुस्ती कायदा
कलम 15(5)	वंचित वर्ग, अनुसूचित जाती, जमाती यांच्या शैक्षणिक प्रवेशासाठी, अगदी खाजगी संस्थांमध्येही विशेष व्यवस्था	2005 चा 93 वी घटनादुरुस्ती कायदा
कलम 15(6)	आर्थिक प्रगतीसाठी उपाययोजना; शैक्षणिक संस्थांमध्ये 10% आरक्षण	2019 चा 103 वी सुधारणा कायदा

भारतीय संविधानाच्या कलम 15 च्या तरतुदी

कलम 15 ला भारतीय राज्यघटनेत महत्त्वपूर्ण महत्त्व आहे , विशिष्ट निकषांवर आधारित भेदभाव न करण्याच्या तत्त्वाचे दृढपणे समर्थन करणारी एक महत्त्वपूर्ण तरतूद आहे. हा निर्णायक लेख धर्म, वंश, जात, लिंग आणि जन्मस्थान याला स्पष्टपणे रेखांकित आधार म्हणून ओळखतो. अधिक स्पष्ट समज देण्यासाठी, कलम 15 च्या तरतुदी खालील तक्त्यामध्ये संक्षिप्तपणे रेखांकित केल्या आहेत:

कलम 15	तरतुदी
भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 (1)	हे कलम हे सुनिश्चित करते की केवळ धर्म, वंश, जात, लिंग, जन्मस्थान किंवा यापैकी कोणत्याही कारणावर आधारित कोणताही भेदभाव राज्याने कोणत्याही नागरिकाविरुद्ध केला नाही.
कलम 15 (2)	या कलमात असे नमूद केले आहे की कोणत्याही नागरिकाला केवळ धर्म, वंश, लिंग, जन्मस्थान, जात किंवा अशा कोणत्याही निकषांमुळे मर्यादा, अपंगत्व, दायित्वे किंवा परिस्थितीचा सामना करावा लागणार नाही. हे दुकाने, हॉटेल्स, सार्वजनिक रेस्टॉरंट्स आणि सार्वजनिक मनोरंजनाची ठिकाणे यांसारख्या आस्थापनांमध्ये प्रवेश करण्यासाठी तसेच टाक्या, आंघोळीचे घाट, विहिरी, रस्ते आणि सार्वजनिक ठिकाणे यांसारख्या सुविधांचा वापर करण्यासाठी राज्याने निधी उपलब्ध करून दिलेली किंवा सार्वजनिक वापरासाठी समर्पित केलेल्या सुविधांना लागू होते.

भारतीय संविधानाच्या कलम 15 अंतर्गत आरक्षण

भारतीय संविधानाच्या कलम 15(5) अंतर्गत OBC साठी आरक्षण

भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 15 ने आरक्षणाच्या उपक्रमांद्वारे सर्वसमावेशक शिक्षणाचा मार्ग मोकळा केला आहे. भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 15(5) अंतर्गत, केंद्रीय शैक्षणिक संस्था (प्रवेशातील आरक्षण) कायदा, 2006 लागू करण्यात आला, ज्याने एक महत्त्वपूर्ण टप्पा स्थापित केला. या कायद्याने एक महत्त्वपूर्ण विकास घडवून आणला आहे – सर्व केंद्रीय उच्च शैक्षणिक संस्थांमध्ये इतर मागासवर्गीय (OBC) उमेदवारांसाठी 27% आरक्षण कोटा. या सर्वसमावेशक उपक्रमात आयआयएम आणि आयआयटी सारख्या प्रतिष्ठित संस्थांचा समावेश आहे, जे एक निष्पक्ष आणि वैविध्यपूर्ण प्रतिनिधित्व सुनिश्चित करते.

EWS कलम 15(6) साठी आरक्षण कलम 15(5) अंतर्गत OBC साठी आरक्षण

भारतीय संविधानाने कलम 15(6) अंतर्गत एक उल्लेखनीय तरतूद सुरू केली. 2019 मध्ये, केंद्र सरकारने भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 15 अंतर्गत शैक्षणिक प्रवेशांमध्ये आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना (EWSs) 10% आरक्षण वाढवणारा आदेश जारी करून एक महत्त्वपूर्ण पाऊल उचलले. हे नाविन्यपूर्ण आरक्षण फ्रेमवर्क EWS उमेदवारांसाठी तयार केले आहे जे अनुसूचित जाती (SC), अनुसूचित जमाती (ST), किंवा इतर मागास वर्ग (OBC) साठी विद्यमान आरक्षण श्रेणींमध्ये येत नाहीत. हा कृतिशील दृष्टीकोन म्हणजे शिक्षणात समान प्रवेश वाढवण्याच्या भारताच्या वचनबद्धतेचा दाखला आहे.

MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान(GS)
तारीख	टॉपिक
31 डिसेंबर 2023	जालियनवाला बाग हत्याकांड
1 जानेवारी 2024	गांधी युग
3 जानेवारी 2024	रक्ताभिसरण संस्था
5 जानेवारी 2024	प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी
7 जानेवारी 2024	1857 चा उठाव
9 जानेवारी 2024	प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी
11 जानेवारी 2024	राज्यघटना निर्मिती
13 जानेवारी 2024	अर्थसंकल्प
15 जानेवारी 2024	महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार
17 जानेवारी 2024	भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल
19 जानेवारी 2024	मूलभूत हक्क
21 जानेवारी 2024	वैदिक काळ
23 जानेवारी 2024	सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी
25 जानेवारी 2024	शाश्वत विकास
27 जानेवारी 2024	महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य
29 जानेवारी 2024	1942 छोडो भारत चळवळ
31 जानेवारी 2024	भारतीय रिझर्व्ह बँक
1 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे
2 फेब्रुवारी 2024	स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था
3 फेब्रुवारी 2024	रौलेट कायदा 1919
4 फेब्रुवारी 2024	गारो जमाती
5 फेब्रुवारी 2024	लाला लजपत राय

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप