सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी : MPSC 2024 अभ्यास साहित्य

सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी

सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी: 19 – 20व्या शतकातील भारतातील सामाजिक-धार्मिक चळवळी (Socio-Religious Movements In India) हा इतिहासातील महत्वाचा घटक आहे. सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणांची तातडीची गरज जी 19व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या दशकापासून प्रकट होऊ लागली ती प्रामुख्याने पाश्चात्य संस्कृती आणि शिक्षणाच्या संपर्कामुळे उद्भवली. भारतीय समाजाची कमजोरी सुशिक्षित भारतीयांना स्पष्टपणे दिसून आली ज्यांनी या पद्धतींवर प्रश्नचिन्ह निर्माण करण्यास सुरुवात केली आणि त्यांना हे दूर करण्यासाठी पद्धतशीरपणे कार्य करण्यास सुरुवात केली. शतकानुशतके पाळल्या गेलेल्या हिंदू समाजातील परंपरा, श्रद्धा आणि प्रथा यापुढे ते स्वीकारण्यास तयार नव्हते. पाश्चात्य विचारांच्या प्रभावाने नव्या प्रबोधनाला जन्म दिला. यातून समाज जागृतीची चळवळ निर्माण होऊन समाज प्रबोधन होऊ लागले. आगामी काळातील MPSC 2024 व इतर सर्व स्पर्धा परीक्षेच्या दृष्टीने भारतातील सामाजिक-धार्मिक चळवळी हा इतिहासातील अत्यंत महत्वाचा टॉपिक आहे. आज या लेखात आपण भारतातल्या सामाजिक आणि धार्मिक चळवळी (Socio-Religious Movements In India) बद्दल माहिती पाहणार आहोत. ज्यात सामाजिक व धार्मिक चळवळी व त्याचे संस्थापक व थोर समाजसुधारकांविषयी थोडक्यात माहिती दिलेली आहे.

MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य प्लॅन पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

MPSC राजपत्रित नागरी सेवा संयुक्त पूर्व परीक्षा 2024 अधिसुचना पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा

सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी: विहंगावलोकन

खालील तक्त्यात 19 – 20 व्या शतकातील भारतातील सामाजिक-धार्मिक चळवळींचे (Socio-Religious Movements in 19th – 20th Centuries in India) विहंगावलोकन दिले आहे.

सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी

सामाजिक-धार्मिक चळवळी आणि संघटना:

महत्वाचे सामाजिक-धार्मिक सुधारक व चळवळी 

19 व्या शतकात भारतात सामाजिक व धार्मिक सुधारणा करण्यासाठी समाजसुधारकांनी (Socio-Religious Movements in 19th – 20th Centuries in India) खूप मेहनत घेतली. भारतातील काही समाजसुधारकांची व त्यांच्या चळवळींची थोडक्यात माहिती खाली दिलेली आहे.

महत्वाचे समाजसुधारक

• स्वामी सहजानंद (1781-1830): त्यांचे मूळ नाव ज्ञानश्याम. त्यांनी स्वामिनारायण पंथाची स्थापना केली आणि आस्तिक देवावर विश्वास ठेवणारा आणि त्याच्या अनुयायांसाठी नैतिक संहिता निर्धारित करणारा गुजरात निर्धारित केला.
• राजा राम मोहन रॉय (1772 – 1833): राजा राम मोहन रॉय यांचा जन्म 1772 मध्ये बर्दवान जिल्ह्यातील (पश्चिम बंगाल) राधानगर येथे झाला. हिंदू समाजात एकेश्वरवाद आणि सुधारणांचा प्रचार करण्यासाठी त्यांनी 1815 मध्ये कलकत्ता येथे आत्मीय सभेची स्थापना केली . आत्मीय सभेला 1828 मध्ये ब्राह्मो सभा आणि शेवटी ब्राह्मो समाज असे नाव देण्यात आले. त्यांनी 1819 मध्ये संवाद कौमुदी या नियतकालिकाद्वारे सती प्रथा रद्द करण्यासाठी चळवळ सुरू केली.
• देबेंद्रनाथ टागोर (1817 – 1905): त्यांनी राजा राममोहन रॉय यांच्यानंतर ब्राह्मो समाजाचे नेतृत्व स्वीकारले. त्यांनी 1839 मध्ये तत्वबोधिनी सभेची स्थापना केली आणि राजा राममोहन रॉय यांच्या विचारांचा प्रचार करण्यासाठी बंगाली मासिक तत्वबोधिनी पत्रिका प्रकाशित केली. 1859 मध्ये, तत्वबोधिनी सभा ब्राह्मोसमाजात विलीन झाली.
• केशवचंद्र सेन (1838-1884):  देबेंद्रनाथ टागोर यांच्या अनुपस्थितीत ते ब्राह्मो समाजाचे नेते होते. त्यांनी बामाबोधिनी पत्रिका ही महिलांसाठीची पत्रिका सुरू केली. त्यांनी जातीय नावांचा त्याग, आंतरजातीय आणि विधवा पुनर्विवाह यांसारख्या मूलगामी सुधारणा सुरू केल्या आणि बालविवाहाविरुद्ध चळवळ सुरू केली. मूळ ब्राह्मो समाज आदि ब्राह्मोसमाज म्हणून ओळखला जाऊ लागला आणि दुसरा, भारताचा ब्राह्मो समाज ज्याची स्थापना केशवचंद्र सेन यांनी 1866 मध्ये केली होती. सेन यांनी 1870 मध्ये इंडियन रिफॉर्म असोसिएशनची स्थापना केली, ज्याने ब्रिटिश सरकारला मूळ विवाह कायदा करण्यास प्रवृत्त केले. 1872 चा कायदा (सिव्हिल मॅरेज म्हणून प्रसिद्ध कायदा) ब्राह्मो विवाह कायदेशीर करणे आणि मुला-मुलींसाठी विवाहाचे किमान वय निश्चित करणे याची तरतूद या कायद्यात होती.
• आत्माराम पांडुरंग (1823-1898):  त्यांनी 1867 मध्ये मुंबईत प्रार्थना समाजाची स्थापना केली. 1870 मध्ये न्यायमूर्ती रानडे प्रार्थना समाजात सामील झाले.
• स्वामी दयानंद सरस्वती (1824 –1883): मूळतः मूल शंकर म्हणून ओळखले जाणारे स्वामी दयानंद सरस्वती यांनी 1875 मध्ये मुंबईत आर्य समाजाची स्थापना केली. त्यांनी सत्यार्थ प्रकाश हिंदीत आणि वेद – भाष्य भूमिका (अंशतः हिंदीत आणि अंशतः संस्कृतमध्ये) लिहिले.
• ब्लावत्स्की (1831-1891) आणि ऑलकॉट (1832-1907):  मॅडम एच. पी. ब्लावत्स्की, एक रशियन महिला आणि कर्नल एच. एस ऑलकॉट, अमेरिकन, यांनी 1875 मध्ये न्यूयॉर्कमध्ये थिऑसॉफिकल सोसायटीची स्थापना केली, परंतु सोसायटीचे मुख्यालय 1882 मध्ये मद्रास जवळील अड्यार येथे हलवले.
• स्वामी विवेकानंद (1863-1902): स्वामी विवेकानंद (मूळचे नरेंद्रनाथ दत्त) यांनी 1887 मध्ये रामकृष्ण मिशनची स्थापना सामाजिक सेवा लीग म्हणून केली जी 1897 मध्ये ट्रस्ट म्हणून नोंदणीकृत झाली.

महत्वाच्या चळवळी

• ब्राह्मो समाज :राजा राम मोहन रॉय (1772 – 1833) यांनी कलकत्ता येथे 1828 मध्ये स्थापना केली. चळवळीचा अजेंडा मूर्तिपूजा, जातीय अत्याचार, अंधश्रद्धा आणि सती, पडदा प्रथा, बालविवाह इत्यादी सामाजिक दुष्प्रवृत्तींच्या विरोधात होता.
  सर्व धर्म एकमेकांशी जोडलेले आहेत ही चळवळीची धारणा होती. पहिल्या मोठ्या सामाजिक-धार्मिक सुधारणा चळवळीमुळे भारतातील विवेकवाद वाढला आणि हिंदू धर्मात सुधारणा झाली.
• अलीगढ चळवळ : सय्यद अहमद खान यांनी 1875 मध्ये प्रामुख्याने विधवांच्या पुनर्विवाहाला प्रोत्साहन देण्यासाठी, बालविवाहांना बंदी घालण्यासाठी चळवळीची स्थापना केली. 1875 मध्ये अलीगढमध्ये मोहम्मडन अँग्लो-ओरिएंटल कॉलेजची स्थापना केली. नंतर अलीगढ मुस्लिम विद्यापीठात विकसित झाले. त्यांनी ब्रिटीशविरोधी चळवळीचे नेतृत्व केले आणि मुस्लिमांना आधुनिक शिक्षण दिले.
• प्रार्थना समाज : 1867 मध्ये, आत्माराम पांडुरंग यांनी सर्व धर्मांचा आदर करणारा सार्वभौम बंधुत्वाचा दावा करण्यासाठी मुंबईत प्रार्थना समाजाची स्थापना केली.
  प्रार्थना समाजाने पुरोहित वर्चस्व आणि जातिव्यवस्था, सती प्रथा आणि बहुपत्नीत्वाच्या विरोधात लढा दिला. चंदावरकर हे प्रार्थना समाजाचे मोठे नेते होते. समाजाचा दृष्टिकोन शिक्षणावर अधिक केंद्रित होता.
• आर्य समाज : स्वामी दयानंद सरस्वती (1824-1883) यांनी 1875 मध्ये आर्य समाजाची स्थापना केली.या समाजाने हिंदू धर्मात सुधारणा करण्याचा प्रयत्न केला आणि सती, बहुपत्नीत्व, पुरोहित, अस्पृश्यता, पशुबळी, बालविवाह आणि जातिव्यवस्थेविरुद्ध लढा दिला. त्यांनी महिलांच्या स्थितीत सर्वांगीण सुधारणा करण्यासाठी काम केले आणि सामाजिक समानतेचा पुरस्कार केला.
• देवबंद आंदोलन : मुहम्मद कासिम वनोतवी आणि रशीद अहमद गंगोही यांनी 1866 मध्ये देवबंद (उत्तर प्रदेश, सहारनपूर जिल्हा) येथे एका शाळेची स्थापना केली. त्यात मुख्यत्वे धार्मिक शिक्षणाद्वारे मुस्लिम समाजाच्या उत्थानावर लक्ष केंद्रित केले.
• थिओसॉफिकल सोसायटी :कोलकात्यात सुरुवात झाली आणि 1875 मध्ये न्यूयॉर्कमध्ये मॅडम ब्लावत्स्की आणि कर्नल ऑलकॉट यांनी स्थापना केली (नंतर मद्रासमध्ये स्थलांतरित झाले). याने प्राचीन हिंदू आणि बौद्ध तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासाला चालना दिली. बालविवाह, बहुपत्नीत्व आणि जादूटोणा यांच्या विरोधात ते लढले. वंश, जात, लिंग किंवा पंथ असा भेदभाव न करता विश्वबंधुत्वाच्या संकल्पनेला चालना दिली.
• रामकृष्ण मिशन : 1897 मध्ये स्वामी विवेकानंदांनी विवेकानंदांचे गुरु रामकृष्ण परमहंस यांच्या शिकवणी आणि भारतीयांना आध्यात्मिक मूल्यांचा प्रचार करण्यासाठी स्थापना केली.जातिव्यवस्था आणि अस्पृश्यतेच्या विरोधात लढा दिला. वेदांताच्या शिकवणींचा स्वीकार करून हिंदू धर्मात सुधारणा करण्यावर त्याचा भर होता.
• सत्यशोधक समाज :या समाजाची स्थापना ज्योतिराव गोविंदराव फुले यांनी 24 सप्टेंबर 1873 रोजी महाराष्ट्रात केली. त्यांनी मूर्तिपूजा आणि जातिव्यवस्थेच्या विरोधात मोहीम चालवली आणि समाजातील खालच्या घटकांना शिक्षित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले. त्यात पौरोहित्य, उपनिषदे आणि वेद नाकारले. जोतीराव फुले यांनी दलित हा शब्द शोषित जातींसाठी वापरला होता.
• वहाबी चळवळ : सय्यद अहमद यांनी अस्सल इस्लाम आणि अरबी संस्कृतीचा दावा केला आणि इस्लामवरील पाश्चात्य प्रभाव नाकारला. वहाबींनी प्रामुख्याने ब्रिटीशविरोधी भावनांचा प्रचार केला. वहाबींना सिताना येथील वहाबी तळावर ब्रिटीश लष्करी हल्ल्यांचा सामना करावा लागला आणि वहाबींवर देशद्रोहाचा आरोप असलेल्या अनेक न्यायालयीन खटल्यांचा सामना करावा लागला.
• अहमदिया चळवळ:19 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात इस्लामिक पुनरुज्जीवनवादी चळवळ जेव्हा अहमदिया नावाचा मुस्लिम पंथ भारतात प्रथम प्रकट झाला. मिर्झा गुलाम अहमद यांनी चळवळ सुरू केली आणि स्वतःचे वर्णन मोहम्मद पुनर्जागरणाचे प्रतिनिधित्व केले. जिहादचा त्याग करणे आणि भारतीय मुस्लिमांना शिक्षित करणे यावर त्यांचा विश्वास होता.
• बरेलवी चळवळ:सय्यद अहमद राय बरेलवी हे प्युरिटॅनिक अतिरेकी आणि हिंसक जिहादचे खंबीर समर्थक होते. त्यांच्यावर प्रथम सूफी गट आणि नक्स्याबंदिया, चिश्तिया आणि कादरिया अशा सिलसिलांचा प्रभाव होता.
• यंग बंगाल चळवळ :1820 मध्ये कलकत्ता येथे हेन्री लुईस व्हिव्हियन डेरोजिओ यांनी सुरू केली. 1831 पर्यंत त्यांनी हिंदू महाविद्यालयात अध्यापन केले आणि त्यांना फ्रेंच क्रांतीची प्रेरणा मिळाली. त्यांनी विवेकवाद आणि मुक्त विचारांचा दावा केला. त्यांनी सनातनी हिंदू धर्माच्या धार्मिक प्रथांवर टीका केली.

जातीभेद दूर करण्यासाठी कार्य करणाऱ्या चळवळी आणि संघटना

19 व्या शतकात जातीभेत खूप मोठ्या प्रमाणावर होता. हा जातीभेद दूर करण्यासाठी व जातींच्या उत्थानासाठी कार्य करणाऱ्या चळवळी आणि संघटनांची यादी (Socio-Religious Movements in 19th – 20th Centuries in India) व त्याचे संस्थापक कोण होते याबद्दलची माहिती खालील टेबलमध्ये दिली आहे.

सामाजिक-धार्मिक चळवळींचा प्रभाव

भारतातील सामाजिक-धार्मिक चळवळींचा सकारात्मक आणि नकारात्मक अशा दोन्ही प्रकारे परिणाम झाला. या परिणामांचा समाजावर मोठ्या प्रमाणावर व विविध स्तरांवर परिणाम झाला.

सामाजिक-धार्मिक सुधारणा चळवळींचा सकारात्मक प्रभाव :

• समाजातील मागासलेले आणि सनातनी पंथ सुधारकांनी आणलेले बदल स्वीकारण्यास असमर्थ होते. या विभागातील लोकांनी प्रतिक्रिया दिल्या, त्यांचा अपमान केला आणि सुधारकांविरुद्ध फतवे काढले आणि त्यांच्यावर हल्ला करून त्यांना ठार मारण्याचा प्रयत्नही केला. तथापि, या नकारानंतरही, सुधारक सुरू राहिले आणि लोकांना मुक्त होण्यास आणि सर्व अत्याचारांविरुद्ध लढण्यास मदत करण्यास सक्षम होते.
• जे लोक त्यांच्या धर्मावर विश्वास ठेवत होते त्यांनी मोकळ्या मनाने विचार करायला सुरुवात केली की त्यांची श्रद्धा आणि संस्कृती क्षीण आणि हीन आहे. काही हालचालींमुळे, धार्मिक विश्वासूंनी वाजवी विचारसरणी विकसित केली आणि धर्मातील भ्रष्ट प्रथा दूर केल्या.
• धार्मिक सुधारणा चळवळींमुळे एकतेची भावना निर्माण झाली. त्यांनी भारतीय धर्मातील अंधश्रद्धा, तर्कहीन आणि अस्पष्ट घटकांना विरोध केला.
• धार्मिक सुधारणांच्या चळवळींनी अनेक भारतीयांना आधुनिक जगाला पूर्ण आकलनाने ओळखण्यास आणि स्वीकारण्यास मदत केली. या चळवळींमुळे भारतीय राष्ट्रवाद आणि स्वातंत्र्याचा उदय झाला.
• सुधारणांमुळे महिलांना शिक्षण मिळू शकले, महिलांना पडदा पद्धतीपासून दूर केले, बहुपत्नीत्वावर बंदी घातली आणि खाजगी आणि सार्वजनिक क्षेत्रात महिलांसाठी रोजगाराचे पर्याय सुरू केले. विशेषत: स्त्रियांसाठी केलेल्या या सुधारणांमुळे भारताच्या स्वातंत्र्याच्या लढाईत त्यांचा लक्षणीय सहभाग होता.
• सुधारणांच्या चळवळींनी मध्यमवर्गाला अपमान आणि दडपशाहीविरुद्ध लढण्यास सक्षम केले.
• काही कायदेशीर उपाय सुरू करण्यात आले, 1829 मध्ये सतीप्रथेवर बंदी घालण्यात आली आणि बालहत्या बेकायदेशीर ठरवण्यात आली.
• एका कायद्याने 1856 मध्ये विधवा पुनर्विवाहाला मान्यता दिली.
• 1860 मध्ये, स्त्रियांचे लग्नाचे वय बदलून 10 करण्यात आले आणि आंतरजातीय आणि आंतरजातीय विवाह 1872 मध्ये कायद्याद्वारे कायदेशीर करण्यात आले.
• 1891 मध्ये अल्पवयीन विवाह रोखण्यासाठी दुसरा कायदा करण्यात आला.
• पुढे 1929 मध्ये बालविवाह रोखण्यासाठी शारदा कायदा करण्यात आला.

सामाजिक-धार्मिक सुधारणा चळवळींचा नकारात्मक प्रभाव

• सुधारणा केवळ शहरी मध्यम आणि उच्च वर्गासाठी पुरविल्या गेल्या आणि मोठ्या प्रमाणात शेतकरी आणि शहरी गरीबांकडे दुर्लक्ष केले गेले.
• राष्ट्राच्या भूतकाळाकडे सतत दृष्टीकोन होता, म्हणजे भूतकाळातील महानतेचा गौरव करण्याचा आग्रह ज्यामुळे आधुनिक संकल्पनांचा पूर्ण स्वीकार करून वर्तमान सुधारण्यासाठी खोटा अभिमान आणि अज्ञान निर्माण झाले.
• धार्मिक सुधारणा चळवळींच्या स्वरूपामुळे मध्यमवर्गीयांमध्ये सांप्रदायिक चेतना निर्माण झाली. या सुधारणांमुळे हिंदू, मुस्लीम, शीख, पारशी असे वेगवेगळे विभाग  झाले. पुढे, ते कनिष्ठ जातीतील हिंदूंपासून उच्च-जातीतील हिंदूंमध्ये वेगळे झाले.

सामाजिक-धार्मिक सुधारणा चळवळीतील निष्कर्ष

• सामाजिक-धार्मिक चळवळींनी भारताच्या इतिहासात एक महत्त्वाचा शिक्का मारला आहे.
• 19व्या शतकात झालेल्या सामाजिक-धार्मिक सुधारणा चळवळींमुळे काही प्रमुख कायदे  बेकायदेशीर  झाले आणि अमानवी प्रथांना प्रतिबंधित केले गेले.
• प्रत्येक सुधारणा चळवळीचा भारतीय समाज, धार्मिक समुदाय आणि संस्कृतीवर अनोखा प्रभाव पडला.

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप

Sharing is caring!