Table of Contents
भारतातील हरित क्रांती
भारतातील हरित क्रांती: भारतात हरित क्रांतीने शेतीचे औद्योगिक व्यवस्थेत रूपांतर केले. सुधारित जाती आणि वाढीव खत आणि इतर रासायनिक इनपुट वापरामुळे विकसनशील राष्ट्रांमध्ये गहू आणि तांदूळ उत्पादनात झपाट्याने होणारा नफा “हरित क्रांती” म्हणून ओळखला जातो, ज्याचा अनेकांच्या उत्पन्नावर आणि अन्न पुरवठ्यावर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडला आहे. या राष्ट्रांचे. विल्यम गॉड यांनी “हरित क्रांती” हा शब्दप्रयोग तयार केला आणि नॉर्मन बोरलॉग यांना त्याचे संस्थापक मानले जाते ज्यामुळे त्यांना गव्हाची उच्च उत्पन्न देणारी सत्यता विकसित करण्यासाठी 1970 मध्ये नोबेल पारितोषिकाने सन्मानित करण्यात आले. आगामी काळातील MPSC भरती परीक्षा 2024 व इतर सर्व स्पर्धा परीक्षेच्या दृष्टीने भारतातील हरित क्रांती हा टॉपिक फार महत्वाचा आहे. आज या लेखात आपण भारतातील हरित क्रांतीबद्दल सविस्तर माहिती पाहणार आहोत.
MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य प्लॅन पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा
भारतातील हरित क्रांती: विहंगावलोकन
भारतातील हरित क्रांती ही आधुनिक पद्धती आणि साधनांचा वापर करून कृषी उत्पादन वाढवण्याची प्रक्रिया आहे. हरित क्रांती कृषी उत्पादनाशी संबंधित आहे. याच काळात उच्च उत्पादन देणार्‍या बियाण्यांच्या जाती, ट्रॅक्टर, सिंचन प्रणाली, तणनाशके आणि खते यांचा वापर करून आधुनिक कृषी पद्धतींचा अवलंब करून देशाच्या शेतीचे औद्योगिक व्यवस्थेत रूपांतर झाले. भारतातील हरित क्रांती बद्दल संक्षिप्त माहिती खालील तक्त्यात देण्यात आली आहे.
| भारतातील हरित क्रांती: विहंगावलोकन | |
| श्रेणी | अभ्यास साहित्य |
| उपयोगिता | MPSC भरती परीक्षा 2024 व सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी |
| विषय | भारताचा भूगोल |
| लेखाचे नाव | भारतातील हरित क्रांती |
| भारताचे जनक | एम.एस. स्वामीनाथन |
| प्रमुख पिके | गहू व तांदूळ |
| हरित क्रांतिचे प्रणेते | बाबू जगजीवन राम |
भारतातील हरित क्रांतीचे जनक
1965 मध्ये, एमएस स्वामीनाथन यांच्या देखरेखीखाली हरित क्रांतीची सुरुवात केली, त्यांना भारतातील हरित क्रांतीचे जनक म्हणून देखील ओळखले जाते. भारतातील क्रांतीमुळे मुख्यतः पंजाब, हरियाणा आणि उत्तर प्रदेश या प्रदेशात अन्नधान्य उत्पादनात वाढ झाली.
भारताच्या हरित क्रांतीचा इतिहास
1943 मध्ये आलेला बंगालचा दुष्काळ अतिशय भीषण होता. त्मुयाळे पूर्व भारतात अंदाजे 4 दशलक्ष लोक उपासमारीने मरण पावले. 1947 मध्ये स्वातंत्र्यानंतरही, शेतजमिनी वाढविण्यावर सरकारचे लक्ष 1967 पर्यंत कायम होते. तथापि, लोकसंख्या वाढीचा दर अन्न उत्पादनाच्या दरापेक्षा जास्त होता. त्यामुळे अन्नधान्याचे उत्पन्न वाढवणे आवश्यक होते.
हरित क्रांतीचे जनक (भारत), एमएस स्वामिनाथन या नावाने ओळखल्या जाणार्‍या आनुवंशिकशास्त्रज्ञाच्या (जेनितीसिस्ट) यांच्या मदतीने, भारत सरकारने 1965 मध्ये हरित क्रांतीला सुरुवात केली. हरित क्रांतीमुळे देशाचा दर्जा जगातील अग्रगण्य कृषी राष्ट्रांपैकी एक बनला. क्रांती, जी एक प्रचंड यश होती. याची सुरुवात 1967 मध्ये झाली आणि 1978 पर्यंत चालू राहिली. भारतातील “हरित क्रांती” हा शब्द त्या काळाला सूचित करतो जेव्हा समकालीन कृषी पद्धती आणि तंत्रज्ञान, जसे की HYV बियाणे, ट्रॅक्टर, सिंचन प्रणाली, कीटकनाशके आणि खते यांचा वापर करून भारतीय शेतीचे रूपांतर केले. एक औद्योगिक प्रणाली. भारताच्या हरित क्रांतीने विशेषतः हरियाणा, पंजाब आणि उत्तर प्रदेशमध्ये कृषी उत्पादनात वाढ केली.
भारतातील हरित क्रांतीची उद्दिष्टे
भारतातील हरित क्रांतीची उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत.
- भारतातील हरित क्रांतीची सुरुवात पंचवार्षिक योजनांपासून झाली ज्यामध्ये भुकेच्या समस्यांवर मात करणे
- भारतातील ग्रामीण शेतीच्या सर्वांगीण विकासासाठी आणि भारतातूनच कच्च्या मालाचा पुरवठा करण्यासाठी याची सुरुवात करणे
- भारतात कच्चा माल उपलब्ध होईल तेव्हा उद्योगधंदे उभारने आणि बेरोजगारीचा प्रश्न सोडवणे
- शास्त्रोक्त अभ्यासानंतर कोणती माती आणि हवामान कोणत्या पिकासाठी उपयुक्त आहे याचा अंदाज बांधणे
- तंत्रज्ञानाचा वापर करून वर्षभरात अनेक पिके घेणे
भारतातील हरित क्रांतीचे सकारात्मक परिणाम
1978-1979 मध्ये, पीक उत्पादनात प्रचंड वाढ झाल्यामुळे 131 दशलक्ष टन धान्य उत्पादन झाले, ज्यामुळे भारत जगातील सर्वात मोठ्या कृषी उत्पादकांपैकी एक बनला. हरितक्रांतीच्या काळात गहू आणि तांदूळ या उच्च उत्पन्न देणाऱ्या पिकांच्या क्षेत्रात लक्षणीय वाढ झाली. भारत अन्नधान्यामध्ये स्वयंपूर्ण बनू शकला आणि कधीकधी केंद्रीय पूलमध्ये धान्य निर्यात करण्यासाठी पुरेसा साठाही होता. याव्यतिरिक्त, आता निव्वळ आधारावर प्रति व्यक्ती अधिक अन्नधान्य उपलब्ध आहे.
हरित क्रांतीच्या प्रस्तावनेमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या महसुलाची पातळी वाढविण्यात मदत झाली. उत्पादकता वाढवण्यासाठी शेतकऱ्यांनी त्यांचे अतिरिक्त पैसे त्यांच्या शेतात परत गुंतवले. 10 हेक्टरपेक्षा जास्त जमीन असलेल्या प्रमुख शेतकर्‍यांना या क्रांतीचा सर्वाधिक फायदा झाला कारण त्यांनी HYV बियाणे, खते, यंत्रसामग्री इत्यादींमध्ये लक्षणीय आर्थिक गुंतवणूक केली. त्यामुळे भांडवलशाही शेतीलाही पाठिंबा मिळाला.
भारतातील हरितक्रांतीमुळे मोठ्या प्रमाणावर कृषी यांत्रिकीकरणामुळे ट्रॅक्टर, हार्वेस्टर, थ्रेशर्स, कंबाईन, डिझेल इंजिन, इलेक्ट्रिक मोटर्स, पंपिंग सेट इत्यादींसह अनेक उपकरणांची मागणी वाढली. शिवाय, मागणीत लक्षणीय वाढ झाली.
खतांचा वापर आणि एकापेक्षा जास्त पीक घेतल्यामुळे मजुरांची गरज लक्षणीय वाढली आहे. हरित क्रांतीने कारखाने आणि जलविद्युत प्रकल्पांसह जोडलेल्या सुविधा निर्माण करून औद्योगिक आणि कृषी कर्मचार्‍यांसाठी मोठ्या प्रमाणात नोकऱ्या निर्माण केल्या.
भारतातील दुसरी हरित क्रांती
भारतातील अन्नटंचाई दूर करण्याच्या उद्देशाने पहिली हरित क्रांती सुरू झाली तर दुसरी हरित क्रांती ही आव्हाने हाताळण्याच्या उद्देशाने वैज्ञानिक आणि सेंद्रिय पद्धतीचा अवलंब करून शेतीच्या शाश्वततेवर लक्ष केंद्रित करते. भारतातील दुसरी हरित क्रांती मधील लक्ष गट खालीलप्रमाणे आहेत.
- अन्न महागाई
- पीक उत्पादकता
- पर्यावरणीय धोके
- बिया
- खत, खते आणि बायोसाइड्स
- सिंचन
- कृषी विपणन
- कृषी विज्ञान योजना
भारतातील हरित क्रांतीचे नकारात्मक परिणाम
क्रांतीमुळे गहू, तांदूळ, ज्वारी, बाजरी आणि मका यासह सर्व अन्नधान्यांचा फायदा झाला असला तरी, भरड तृणधान्ये, कडधान्ये आणि तेलबिया यासह इतर पिके वगळण्यात आली आहेत. ऊस, कापूस, ताग, चहा आणि कापूस या प्रमुख नगदी पिकांवरही हरितक्रांतीमुळे फारसा परिणाम झाला नाही. हाय लीडिंग (HYVP) अंतर्गत फक्त पाच पिकांना परवानगी होती. त्यामुळे नवीन पद्धत अन्नधान्येतरांना लागू झाली नाही. गैर-खाद्य पिकांमधील HYV बियाणे एकतर अद्याप विकसित झाले नव्हते किंवा ते वापरण्याची संधी शेतकऱ्यांसाठी पुरेसे नव्हते.
वाढती प्रादेशिक आणि आंतरराष्ट्रीय आर्थिक असमतोल हरित क्रांतीच्या तांत्रिक प्रगतीचा परिणाम आहे. एकूण लागवडीच्या क्षेत्रापैकी केवळ 40% क्षेत्रावर आतापर्यंत परिणाम झाला आहे, तर 60% अद्याप अप्रभावित आहे. उत्तरेकडील पंजाब, हरियाणा आणि पश्चिम उत्तर प्रदेश आणि दक्षिणेकडील आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडू हे क्षेत्र सर्वाधिक प्रभावित झाले आहेत.
पूर्वेकडील प्रदेश, ज्यामध्ये आसाम, बिहार, पश्चिम बंगाल आणि ओरिसा तसेच पश्चिम आणि दक्षिण भारतातील कोरडे आणि अर्ध-शुष्क प्रदेश यांचा समावेश होतो, त्यामुळे ते क्वचितच प्रभावित झाले आहे.
यापैकी बहुतेक पिके, जी तृणधान्ये आहेत, मानवी शरीराद्वारे वापरल्या जाणार्‍या पाण्यापैकी 50% पाणी वापरतात. मोठ्या प्रमाणात पाण्याची गरज भात आणि ऊस यांसारख्या पिकांना सिंचन करण्यासाठी कालवा प्रणाली आणि सिंचन पंप सुरू केल्यामुळे भूजल पातळी कमी झाली.
उच्च पीक उत्पादन सुनिश्चित करण्यासाठी पुनरावृत्ती केलेल्या पीक चक्रामुळे जमिनीतील पोषक तत्वे कमी झाली. नवीन वाणांच्या बियाणांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी अधिक खतांचा वापर केला. या अल्कधर्मी संयुगांच्या वापरामुळे जमिनीची pH पातळी वाढली. जमिनीतील विषारी रसायनांनी फायदेशीर रोगजनकांचे उच्चाटन केले, ज्यामुळे उत्पादनात आणखी घट झाली.
हरित क्रांतीने आणलेल्या शेती यांत्रिकीकरणामुळे पंजाब आणि थोड्याफार प्रमाणात हरियाणाचा अपवाद वगळता ग्रामीण भागातील शेतमजुरांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर बेरोजगारी निर्माण झाली. जमीन नसलेल्या गरीब आणि मजुरांवर सर्वाधिक नकारात्मक परिणाम झाला. रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांच्या मोठ्या प्रमाणावर वापरामुळे कर्करोग, मूत्रपिंड निकामी होणे, मृतजन्म आणि जन्मजात विकृती यासारखे असंख्य गंभीर आजार उद्भवले.
| MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान(GS) | |
| तारीख | टॉपिक |
| 31 डिसेंबर 2023 | जालियनवाला बाग हत्याकांड |
| 1 जानेवारी 2024 | गांधी युग |
| 3 जानेवारी 2024 | रक्ताभिसरण संस्था |
| 5 जानेवारी 2024 | प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी |
| 7 जानेवारी 2024 | 1857 चा उठाव |
| 9 जानेवारी 2024 | प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी |
| 11 जानेवारी 2024 | राज्यघटना निर्मिती |
| 13 जानेवारी 2024 | अर्थसंकल्प |
| 15 जानेवारी 2024 | महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार |
| 17 जानेवारी 2024 | भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल |
| 19 जानेवारी 2024 | मूलभूत हक्क |
| 21 जानेवारी 2024 | वैदिक काळ |
| 23 जानेवारी 2024 | सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी |
| 25 जानेवारी 2024 | शाश्वत विकास |
| 27 जानेवारी 2024 | महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य |
| 29 जानेवारी 2024 | 1942 छोडो भारत चळवळ |
| 31 जानेवारी 2024 | भारतीय रिझर्व्ह बँक |
| 1 फेब्रुवारी 2024 | भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे |
| 2 फेब्रुवारी 2024 | स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था |
| 3 फेब्रुवारी 2024 | रौलेट कायदा 1919 |
| 4 फेब्रुवारी 2024 | गारो जमाती |
| 5 फेब्रुवारी 2024 | लाला लजपत राय |
| MPSC परीक्षा 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान(GS) | |
| तारीख | टॉपिक |
| 6 फेब्रुवारी 2024 | भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15 |
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल
अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप
