भारतातील दारिद्र्य कारणे व योजना | Poverty Causes and Schemes in India : MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 अभ्यास साहित्य

Table of Contents

भारतातील दारिद्र्य कारणे व योजना | Poverty Causes and Schemes in India

Title	Link	Link
MPSC परीक्षा 2024 – अभ्यास योजना \| MPSC Exam 2024 – Study Plan	अँप लिंक	वेब लिंक

भारतातील दारिद्र्य कारणे

औपनिवेशिक शोषण: ब्रिटीश वसाहतवाद आणि भारतातील सुमारे दोन शतकांच्या राजवटीने पारंपारिक हस्तकला आणि कापड नष्ट करून भारताचे औद्योगिकीकरण रद्द केले आणि भारताला युरोपियन उद्योगांसाठी कच्च्या मालाचे केवळ उत्पादक बनवले.
लोकसंख्येचा स्फोट: भारताची लोकसंख्या गेल्या काही वर्षांत सातत्याने वाढत आहे. गेल्या 45 वर्षांमध्ये, ते प्रतिवर्ष 2.2% च्या दराने वाढले आहे, म्हणजेच देशाच्या लोकसंख्येमध्ये दरवर्षी सरासरी 17 दशलक्ष लोक जोडले जात आहेत. त्यामुळे ग्राहकोपयोगी वस्तूंची मागणीही प्रचंड वाढते.
संसाधनांचा असमान वापर: देशात कमी बेरोजगारी आणि छद्म-बेरोजगारी विशेषतः कृषी क्षेत्रात आहे. त्यामुळे शेतीचे उत्पादन घटले असून जीवनमानही घसरले आहे.
कमी कृषी उत्पादकता: गरिबीचे प्रमुख कारण म्हणजे कृषी क्षेत्रातील कमी उत्पादकता. कमी उत्पादकतेची कारणे वेगवेगळी आहेत. मुख्य म्हणजे ती खंडित आणि खंडित जमीन मालकी, भांडवलाची कमतरता, शेतीतील नवीन तंत्रज्ञानाबद्दल निरक्षरता, पारंपरिक पद्धतीचा वापर, संवर्धनाच्या वेळेचा अपव्यय इ.
महागाई : देशातील महागाई स्थिर राहून गरिबांचा भार वाढला आहे. काही लोकांना त्याचा फायदा झाला असला तरी, अल्प उत्पन्न गटांना याचा फटका बसला आहे, आणि ते त्यांच्या मूलभूत गरजाही पूर्ण करू शकत नाहीत.
आर्थिक विकासाचा कमी दर: 1991 मध्ये एलपीजी सुधारणांपूर्वी, भारतातील आर्थिक विकास विशेषतः स्वातंत्र्याच्या पहिल्या 40 वर्षांत कमी होता.
बेरोजगारी: बेरोजगारी हे भारतातील गरिबीचे आणखी एक महत्त्वाचे कारण आहे. वाढत्या लोकसंख्येमुळे नोकरी शोधणाऱ्यांची संख्या वाढली आहे.
भांडवल आणि उद्योजकतेचा अभाव: भांडवल आणि उद्योजकतेच्या कमतरतेमुळे अर्थव्यवस्थेत गुंतवणूक आणि रोजगार निर्मितीचे प्रमाण कमी झाले आहे. मात्र, सध्या तरुण उद्योजकांना प्रोत्साहन दिले जात आहे.
सामाजिक घटक: आर्थिक घटकांव्यतिरिक्त, भारतातील दारिद्र्य निर्मूलनात अडथळा आणणारे विविध सामाजिक घटक आहेत. यासंदर्भातील काही अडथळे म्हणजे वारसा कायदे, जातिव्यवस्था, काही प्रथा, परंपरावाद इ.
हवामान घटक: भारतातील बहुतांश गरीब राज्ये बिहार, उत्तर प्रदेश, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, ओडिशा, झारखंड इ. वारंवार येणारे पूर, आपत्ती, भूकंप आणि चक्रीवादळ यासारख्या विविध नैसर्गिक आपत्तींमुळे या राज्यांतील शेतीचे प्रचंड नुकसान होते.

भारतातील विविध दारिद्र्य निर्मूलन कार्यक्रम

जवाहर रोजगार योजना / जवाहर ग्राम समृद्धी योजना	आर्थिक पायाभूत सुविधा आणि समुदाय आणि सामाजिक संसाधने निर्माण करून ग्रामीण भागातील बेरोजगार आणि अल्परोजगारांसाठी अर्थपूर्ण रोजगार संधी निर्माण करणे हे JRY चे उद्दिष्ट होते.
एकात्मिक ग्रामीण विकास कार्यक्रम (IRDP)	हे 1978-79 मध्ये सादर करण्यात आले आणि 2 ऑक्टोबर 1980 पासून त्याचे सार्वत्रिकीकरण करण्यात आले. ग्रामीण भागातील गरिबांना उत्पादनक्षम रोजगाराच्या संधींसाठी सलग योजना कालावधीद्वारे अनुदान आणि बँक कर्जाच्या स्वरूपात सहाय्य प्रदान करणे हे त्याचे उद्दिष्ट होते.
राष्ट्रीय वृद्धापकाळ निवृत्तीवेतन योजना (NOAPS)	ही पेन्शन केंद्र सरकार देते. राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांमध्ये या योजनांची अंमलबजावणी करण्याचे काम पंचायती आणि नगरपालिकांना सोपवण्यात आले आहे. राज्याचे योगदान राज्यानुसार बदलू शकते. तो एक यशस्वी उपक्रम होता.
ग्रामीण गृहनिर्माण – इंदिरा आवास योजना	इंदिरा आवास योजना (LAY) कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट ग्रामीण भागातील दारिद्र्यरेषेखालील (BPL) कुटुंबांना मोफत घरे प्रदान करणे आहे आणि मुख्य लक्ष्य SC/ST कुटुंबे असतील.
अन्नपूर्णा योजना	1999-2000 मध्ये सरकारने ही योजना सुरू केली होती, जे ज्येष्ठ नागरिकांना स्वत: ची काळजी घेऊ शकत नाहीत, जे राष्ट्रीय वृद्धापकाळ निवृत्तीवेतन योजना (NOAPS) अंतर्गत समाविष्ट नाहीत आणि ज्यांची काळजी घेणारे कोणीही नाही. गाव या योजनेद्वारे पात्र ज्येष्ठ नागरिकांना दरमहा 10 किलो मोफत धान्य दिले जाईल. हे मुख्यतः ‘गरीबातील गरीब’ आणि ‘असहाय्य ज्येष्ठ नागरिक’ गटांना लक्ष्य करते.
कामासाठी अन्न कार्यक्रम	मजुरीच्या रोजगाराद्वारे अन्न सुरक्षा वाढवण्याचे उद्दिष्ट आहे. राज्यांना मोफत अन्नधान्य दिले जाते, तथापि, भारतीय अन्न महामंडळ (FCI) गोदामांमधून अन्नधान्याचा पुरवठा संथ आहे.
महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार हमी कायदा (MGNREGA) 2005	हा कायदा प्रत्येक ग्रामीण कुटुंबाला वर्षाला 100 दिवसांच्या रोजगाराची हमी देतो. प्रस्तावित नोकऱ्यांपैकी एक तृतीयांश महिलांसाठी राखीव असतील. या संदर्भात केंद्र सरकार राष्ट्रीय रोजगार हमी निधीही स्थापन करणार आहे. त्याचप्रमाणे, राज्य सरकारे या योजनेच्या अंमलबजावणीसाठी राज्य रोजगार हमी निधीची स्थापना करतील या कार्यक्रमांतर्गत, जर एखाद्या अर्जदाराला 15 दिवसांच्या आत रोजगार दिला गेला नाही तर तो/तिला दैनंदिन बेरोजगारी भत्ता मिळण्यास पात्र असेल.
संपूर्ण ग्रामीण उत्पन्न योजना (SGRY)	मजुरीचे रोजगार निर्माण करणे, ग्रामीण भागात शाश्वत आर्थिक पायाभूत सुविधा निर्माण करणे आणि गरिबांना अन्न व पोषण सुरक्षा प्रदान करणे ही या प्रकल्पाची मुख्य उद्दिष्टे होती.
राष्ट्रीय नागरी उपजीविका अभियान	NULM शहरी गरिबांना स्वयं-सहायता गटांमध्ये संघटित करण्यावर, कौशल्य विकासाच्या संधी निर्माण करण्यावर लक्ष केंद्रित करते ज्यामुळे बाजारपेठ-आधारित रोजगार निर्माण होतो आणि त्यांना कर्जाचा सुलभ प्रवेश सुनिश्चित करून स्वयंरोजगार उपक्रम सुरू करण्यात मदत होते.
राष्ट्रीय ग्रामीण उपजीविका अभियान: उपजीविका (2011)	ग्रामीण भागातील गरिबांना दरमहा नियमित उत्पन्नासह नोकऱ्या देण्याची गरज विकसित करते. गरीबांना मदत करण्यासाठी गावपातळीवर बचत गट तयार करतात.
प्रधानमंत्री जन धन योजना	अनुदान, पेन्शन, विमा इत्यादींचे थेट लाभ हस्तांतरण आणि १.५ कोटी बँक खाती उघडण्याचे उद्दिष्ट साध्य केले आहे. ही योजना खास बँक नसलेल्या गरिबांना लक्ष्य करण्यासाठी तयार करण्यात आली आहे.

MPSC परीक्षेसाठी इतर महत्वाचे लेख

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान(GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
31 डिसेंबर 2023	जालियनवाला बाग हत्याकांड	जालियनवाला बाग हत्याकांड
1 जानेवारी 2024	गांधी युग	गांधी युग
3 जानेवारी 2024	रक्ताभिसरण संस्था	रक्ताभिसरण संस्था
5 जानेवारी 2024	प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी	प्राकृतिक महाराष्ट्र – कोकण किनारपट्टी
7 जानेवारी 2024	1857 चा उठाव	1857 चा उठाव
9 जानेवारी 2024	प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी	प्राण्यांचे वर्गीकरण -असमपृष्ठरज्जू प्राणी
11 जानेवारी 2024	राज्यघटना निर्मिती	राज्यघटना निर्मिती
13 जानेवारी 2024	अर्थसंकल्प	अर्थसंकल्प
15 जानेवारी 2024	महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार	महाराष्ट्र – स्थान व विस्तार
17 जानेवारी 2024	भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल	भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसची स्थापना व वाटचाल
19 जानेवारी 2024	मूलभूत हक्क	मूलभूत हक्क
21 जानेवारी 2024	वैदिक काळ	वैदिक काळ
23 जानेवारी 2024	सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी	सामाजिक व धार्मिक सुधारणा चळवळी
25 जानेवारी 2024	शाश्वत विकास	शाश्वत विकास
27 जानेवारी 2024	महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य	महर्षी कर्वे व त्यांचे कार्य
29 जानेवारी 2024	1942 छोडो भारत चळवळ	1942 छोडो भारत चळवळ
31 जानेवारी 2024	भारतीय रिझर्व्ह बँक	भारतीय रिझर्व्ह बँक

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
1 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे	भारतीय राज्यघटनेतील महत्त्वाची कलमे
2 फेब्रुवारी 2024	स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था	स्वातंत्र्यापूर्वीची भारतीय अर्थव्यवस्था
3 फेब्रुवारी 2024	रौलेट कायदा 1919	रौलेट कायदा 1919
4 फेब्रुवारी 2024	गारो जमाती	गारो जमाती
5 फेब्रुवारी 2024	लाला लजपत राय	लाला लजपत राय
6 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 15
7 फेब्रुवारी 2024	भारतातील हरित क्रांती	भारतातील हरित क्रांती
8 फेब्रुवारी 2024	मार्गदर्शक तत्वे	मार्गदर्शक तत्वे
9 फेब्रुवारी 2024	गौतम बुद्ध : जीवन आणि शिकवण	गौतम बुद्ध : जीवन आणि शिकवण
10 फेब्रुवारी 2024	भारतीय नियोजन आयोग आणि NITI आयोग	भारतीय नियोजन आयोग आणि NITI आयोग
11 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेची मूलभूत रचना सिद्धांत	भारतीय राज्यघटनेची मूलभूत रचना सिद्धांत
12 फेब्रुवारी 2024	महागाईचे प्रकार आणि कारणे	महागाईचे प्रकार आणि कारणे
13 फेब्रुवारी 2024	श्वसन संस्था	श्वसन संस्था
14 फेब्रुवारी 2024	अलैंगिक प्रजनन	अलैंगिक प्रजनन
15 फेब्रुवारी 2024	सातवाहन कालखंड	सातवाहन कालखंड
16 फेब्रुवारी 2024	बिरसा मुंडा	बिरसा मुंडा
17 फेब्रुवारी 2024	पंचायतराज समित्या	पंचायतराज समित्या
18 फेब्रुवारी 2024	कोळी,भिल्ल व रामोश्यांचे बंड	कोळी,भिल्ल व रामोश्यांचे बंड
19 फेब्रुवारी 2024	1991 च्या आर्थिक सुधारणा	1991 च्या आर्थिक सुधारणा
20 फेब्रुवारी 2024	जगन्नाथ शंकरशेठ	जगन्नाथ शंकरशेठ
21 फेब्रुवारी 2024	पंडिता रमाबाई	पंडिता रमाबाई
22 फेब्रुवारी 2024	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370	भारतीय राज्यघटनेचे कलम 370
23 फेब्रुवारी 2024	शिक्षणविषयक आयोग व समित्या	शिक्षणविषयक आयोग व समित्या
24 फेब्रुवारी 2024	आम्ल पर्जन्य	आम्ल पर्जन्य
25 फेब्रुवारी 2024	73 वी घटना दुरुस्ती कायदा	73 वी घटना दुरुस्ती कायदा
26 फेब्रुवारी 2024	संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ	संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ
27 फेब्रुवारी 2024	गोदावरी नदी खोरे	गोदावरी नदी खोरे
28 फेब्रुवारी 2024	सार्वजनिक वित्त	सार्वजनिक वित्त
29 फेब्रुवारी 2024	राज्य लोकसेवा आयोग	राज्य लोकसेवा आयोग

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
1 मार्च 2024	केंद्र – राज्य संबंध	केंद्र – राज्य संबंध
2 मार्च 2024	दिल्ली सल्तनत	दिल्ली सल्तनत
3 मार्च 2024	राष्ट्रीय उत्पन्न	राष्ट्रीय उत्पन्न
4 मार्च 2024	भाऊ दाजी लाड व बाळशास्त्री जांभेकर	भाऊ दाजी लाड व बाळशास्त्री जांभेकर
5 मार्च 2024	भारतातील सहकारी संस्था	भारतातील सहकारी संस्था
6 मार्च 2024	बंगालची फाळणी	बंगालची फाळणी
7 मार्च 2024	डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर	डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
8 मार्च 2024	मोपला बंड	मोपला बंड
9 मार्च 2024	42 वी घटना दुरुस्ती कायदा 1976	42 वी घटना दुरुस्ती कायदा 1976
10 मार्च 2024	भारतातील खनिज संसाधने	भारतातील खनिज संसाधने
11 मार्च 2024	गोपाळ हरी देशमुख व महादेव गोविंद रानडे	गोपाळ हरी देशमुख व महादेव गोविंद रानडे
12 मार्च 2024	मानवी शरीर : अस्थिसंस्था	मानवी शरीर : अस्थिसंस्था
13 मार्च 2024	मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा 1919	मॉन्टेगु-चेम्सफोर्ड सुधारणा 1919
14 मार्च 2024	वित्त आयोग	वित्त आयोग
15 मार्च 2024	भारतातील राष्ट्रीय आणीबाणी 1975 ते 1977	भारतातील राष्ट्रीय आणीबाणी 1975 ते 1977
16 मार्च 2024	भारतातील प्रमुख उद्योग	भारतातील प्रमुख उद्योग
17 मार्च 2024	मुस्लिम लीग (1906)	मुस्लिम लीग (1906)
18 मार्च 2024	मानवी मेंदू : रचना व कार्य	मानवी मेंदू : रचना व कार्य
19 मार्च 2024	चौरीचौरा घटना 1922	चौरीचौरा घटना 1922
20 मार्च 2024	महाराष्ट्रातील धरणे	महाराष्ट्रातील धरणे
21 मार्च 2024	महर्षी वि.रा.शिंदे	महर्षी वि.रा.शिंदे
22 मार्च 2024	मानवी दातांचे प्रकार आणि त्यांची कार्ये	मानवी दातांचे प्रकार आणि त्यांची कार्ये
23 मार्च 2024	भारत सरकार कायदा 1935	भारत सरकार कायदा 1935
24 मार्च 2024	पेशी : रचना व कार्य	पेशी : रचना व कार्य
25 मार्च 2024	विशेष तरतूद कायदा 1991, कलम 371 (A ते J)	विशेष तरतूद कायदा 1991, कलम 371 (A ते J)
26 मार्च 2024	पर्यावरणीय पिरॅमिड	पर्यावरणीय पिरॅमिड
27 मार्च 2024	वातावरणाचे स्तर आणि त्याची रचना	वातावरणाचे स्तर आणि त्याची रचना
28 मार्च 2024	भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक	भारताचे नियंत्रक आणि महालेखापरीक्षक
29 मार्च 2024	राज्य मानवी हक्क आयोग	राज्य मानवी हक्क आयोग
30 मार्च 2024	सनदी कायदे – 1793,1813 आणि 1833	सनदी कायदे – 1793,1813 आणि 1833
31 मार्च 2024	राजा हर्षवर्धन	राजा हर्षवर्धन

MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 : अभ्यास साहित्य योजना : सामान्य ज्ञान (GS)
तारीख	वेब लिंक	अँप लिंक
1 एप्रिल 2024	इंद्रा साहनी विरुद्ध भारत सरकार खटला	इंद्रा साहनी विरुद्ध भारत सरकार खटला
2 एप्रिल 2024	विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ)	विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ)
3 एप्रिल 2024	जेट स्ट्रीम्स	जेट स्ट्रीम्स
4 एप्रिल 2024	क्रयशक्ती समानता सिद्धांत	क्रयशक्ती समानता सिद्धांत
5 एप्रिल 2024	पंचसृष्टि वर्गीकरण	पंचसृष्टि वर्गीकरण
6 एप्रिल 2024	पश्चिम घाट	पश्चिम घाट
7 एप्रिल 2024	राज्य पुनर्रचना – कायदा व आयोग	राज्य पुनर्रचना – कायदा व आयोग
8 एप्रिल 2024	धन विधेयक	धन विधेयक
9 एप्रिल 2024	सिंग सभा आंदोलन व अकाली चळवळ	सिंग सभा आंदोलन व अकाली चळवळ
10 एप्रिल 2024	सरकारिया आयोग	सरकारिया आयोग
11 एप्रिल 2024	भारतातील महत्त्वाचे पर्वतीय मार्ग	भारतातील महत्त्वाचे पर्वतीय मार्ग
12 एप्रिल 2024	द्विराष्ट्र सिद्धांत	द्विराष्ट्र सिद्धांत
13 एप्रिल 2024	किण्वन प्रक्रिया	किण्वन प्रक्रिया
14 एप्रिल 2024	पल्लव राजवंश	पल्लव राजवंश
15 एप्रिल 2024	वन संवर्धन कायदा 1980	वन संवर्धन कायदा 1980
16 एप्रिल 2024	स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट	स्टॉकहोम इंटरनॅशनल पीस रिसर्च इन्स्टिट्यूट
17 एप्रिल 2024	लोकसभेचे प्रो-टेम स्पीकर	लोकसभेचे प्रो-टेम स्पीकर
18 एप्रिल 2024	वाळवंटीकरण	वाळवंटीकरण
19 एप्रिल 2024	संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (UNDP)	संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (UNDP)
20 एप्रिल 2024	भारत सेवक समाज	भारत सेवक समाज
22 एप्रिल 2024	वहाबी व अलिगढ चळवळ	वहाबी व अलिगढ चळवळ
23 एप्रिल 2024	सरोजिनी नायडू	सरोजिनी नायडू
24 एप्रिल 2024	संसदेतील शून्य तास	संसदेतील शून्य तास
25 एप्रिल 2024	ब्रिटिश भारतातील शिक्षण प्रणाली	ब्रिटिश भारतातील शिक्षण प्रणाली
26 एप्रिल 2024	राष्ट्रीय मागासवर्गीय आयोग	राष्ट्रीय मागासवर्गीय आयोग
27 एप्रिल 2024	वुडचा खलिता	वुडचा खलिता
28 एप्रिल 2024	वस्तू आणि सेवा कर (GST)	वस्तू आणि सेवा कर (GST)
29 एप्रिल 2024	सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प	सातपुडा व्याघ्र प्रकल्प
30 एप्रिल 2024	शहरी स्थानिक संस्था प्रशासन तुलनात्मक अभ्यास	शहरी स्थानिक संस्था प्रशासन तुलनात्मक अभ्यास

महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळवा.

महाराष्ट्र अभ्यास साहित्य

अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल

अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप