जागतिक बँक गट | World Bank Group : MPSC Gazetted Civil Services Exam 2024 अभ्यास साहित्य

जागतिक बँक गट | World Bank Group

• इंटरनॅशनल बँक फॉर रिकन्स्ट्रक्शन अँड डेव्हलपमेंट (IBRD) आणि त्यांच्या सहयोगी संस्थांना जागतिक बँक म्हणून ओळखले जाते. याचे मुख्यालय वॉशिंग्टन डी सी येथे आहे आणि सध्या 189 देश या संघटनेचे सदस्य आहेत.
• त्यामुळे मुळात आपण असे म्हणू शकतो की जागतिक बँक ही एक आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्था आहे जी विकसनशील देशांना भांडवली कार्यक्रमांसाठी कर्ज देते.
• ब्रेटन वुड कॉन्फरन्सच्या शिफारशीच्या आधारावर IMF सोबत डिसेंबर 1945 मध्ये जागतिक बँकेची स्थापना करण्यात आली.
• त्यामुळेच IMF आणि World Bank यांना ‘ब्रेटन वुड ट्विन्स’ म्हणतात.
• जागतिक बँकेचे 30 संस्थापक सदस्य आहेत ज्यांनी डिसेंबर 1945 पर्यंत सदस्यत्व प्राप्त केले.
• भारत देखील संस्थापक सदस्यांपैकी एक आहे.
• जागतिक बँक आणि IMF मधील मूलभूत फरक म्हणजे – जागतिक बँकेने संतुलित आर्थिक विकासाला चालना देण्यासाठी दीर्घ मुदतीची कर्जे दिली, तर IMF सदस्य देशांना BOP (बॅलन्स ऑफ पेमेंट) असंतुलन दूर करण्यासाठी अल्प मुदतीची कर्जे प्रदान करते. या दोन्ही संस्था एकमेकांना पूरक आहेत.
• जागतिक बँकेचे उद्दिष्ट मध्यम उत्पन्न आणि क्रेडिट पात्र गरीब देशांमधील गरिबी कमी करणे आहे परंतु कर्ज, हमी, जोखीम व्यवस्थापन उत्पादने आणि विश्लेषणात्मक आणि सल्लागार सेवांद्वारे शाश्वत विकासाला चालना देणे.
• जागतिक बँक हा जागतिक बँक समूहाचा एक घटक आहे, जो संयुक्त राष्ट्रांच्या प्रणालीचा भाग आहे.
• भारत जागतिक बँक गटाच्या 4 घटकांचा सदस्य आहे – IBRD (आंतरराष्ट्रीय बँक फॉर रिकन्स्ट्रक्शन अँड डेव्हलपमेंट), IDA (इंटरनॅशनल डेव्हलपमेंट असोसिएशन), IFC (इंटरनॅशनल फायनान्स कॉर्पोरेशन) आणि MIGA (बहुपक्षीय गुंतवणूक गॅरंटी एजन्सी) पण त्यांच्या 5 व्या संस्थेचा नाही. आयसीएसआयडी (गुंतवणुकीच्या विवादांच्या निराकरणासाठी आंतरराष्ट्रीय केंद्र).

जागतिक बँक गटाचे भाग:

• IBRD, WB ची मूळ शाखा, मध्यम उत्पन्न आणि गरीब परंतु क्रेडिट पात्र देशांना सहाय्य देते आणि ते जागतिक बँकेच्या अंतर्गत अधिक विशेष संस्थांसाठी छत्र म्हणून देखील कार्य करते.
• IDA जगातील सर्वात गरीब देशांना कर्ज देते. ही कर्जे “क्रेडिट्स” स्वरूपात येतात आणि मूलत: व्याजमुक्त असतात. ते 10-वर्षांचा वाढीव कालावधी देतात आणि 35 वर्षे ते 40 वर्षे मुदत ठेवतात.
• IFC परदेशी आणि स्थानिक गुंतवणूकदारांद्वारे खाजगी क्षेत्रातील गुंतवणुकीला प्रोत्साहन देण्यासाठी कार्य करते.
• हे गुंतवणूकदारांना आणि व्यवसायांना सल्ला देते आणि ते त्यांच्या प्रकाशनांद्वारे सामान्यीकृत आर्थिक बाजाराची माहिती देते, ज्याचा वापर सर्व बाजारपेठांमध्ये तुलना करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
• IFC भांडवली बाजारात गुंतवणूकदार म्हणूनही काम करते आणि सरकारांना अकार्यक्षम सार्वजनिक उपक्रमांचे खाजगीकरण करण्यास मदत करते.
• MIGA राजकीय गोंधळाच्या परिस्थितीत गुंतवणुकीविरूद्ध सुरक्षा प्रदान करून देशात थेट विदेशी गुंतवणुकीचे समर्थन करते. या हमी राजकीय जोखीम विम्याच्या स्वरूपात येतात, याचा अर्थ MIGA विकसनशील देशामध्ये गुंतवणुकीच्या राजकीय जोखमीवर विमा देते.
• आयसीएसआयडी परदेशी गुंतवणूकदार आणि स्थानिक देश यांच्यातील वादाच्या प्रसंगी तोडगा काढण्यासाठी मदत करते आणि कार्य करते.

जागतिक बँक आणि भारत :

गरिबी निवारण, पायाभूत सुविधा, ग्रामीण विकास इत्यादी क्षेत्रातील विविध विकास प्रकल्पांसाठी भारत जागतिक बँकेकडून IBRD आणि IDA मार्फत कर्ज घेत आहे. IDA निधी मुख्यतः सामाजिक क्षेत्रातील प्रकल्पांमध्ये वापरला जातो. आयबीआरडी फंड तुलनेने महाग आहेत परंतु व्यावसायिक बाह्य कर्ज घेण्यापेक्षा स्वस्त आहेत. GOI ने IBRD कर्जाचा वापर प्रामुख्याने पायाभूत सुविधा प्रकल्पांसाठी केला.

जागतिक बँकेशी संबंधित भारतातील अलीकडील क्रियाकलाप:

• भारत सरकार आणि जागतिक बँक यांनी भारताच्या सार्वत्रिक स्वच्छता उपक्रमाला समर्थन देण्यासाठी US$1.5 बिलियन करारावर स्वाक्षरी केली.
• रेल्वे विकास निधीसाठी जागतिक बँक भारतीय रेल्वेसोबत काम करेल.
• भारताने जागतिक बँकेसोबत US$ 3OO दशलक्षसाठी वित्तपुरवठा करारावर स्वाक्षरी केली.
• MP प्रकल्पासाठी भारताने जागतिक बँकेसोबत $35 दशलक्ष कर्ज करारावर स्वाक्षरी केली आहे.

MPSC परीक्षेसाठी इतर महत्वाचे लेख