Table of Contents
भारताचे नागरिकत्व
नागरिकत्व हा प्रत्येक देशाच्या नागरिकांचा नैसर्गिक हक्क आहे. सार्वभौम राज्यात, राष्ट्राच्या नागरिकांना संविधानाने दिलेले विशिष्ट नागरी आणि राजकीय अधिकार असतात. भारतीय संविधान भाग II अंतर्गत कलम 5-11 मधील नागरिकत्वाशी संबंधित आहे. संविधानाच्या प्रारंभानंतर एखादी व्यक्ती भारताची नागरिक कशी झाली हे कलम 5 ते 8 मध्ये नमूद केले आहे. आगामी काळातील WRD जलसंपदा विभाग भरती 2023 व इतर सर्व स्पर्धा परीक्षेच्या दृष्टीने भरताची राज्यघटना हा महत्वाचा घटक आहे, भारतीय राज्यघटनेवर 2 ते 3 प्रश्न नेहमी विचारले जातात. चला तर याविषयी अधिक माहिती पाहुया.
भारताचे नागरिकत्व: विहंगावलोकन
जर एखाद्या व्यक्तीला सार्वभौम राज्याचे नागरिक किंवा राष्ट्राचे सदस्य म्हणून कायद्याने मान्यता दिली असेल तर तिला नागरिक मानले जाते. नागरिकत्वाशी संबंधित कायदे 1955 च्या नागरिकत्व कायद्यात समाविष्ट आहेत. या लेखात आपण भारतीय राज्यघटनेतील नागरिकत्वाच्या तरतुदींचा सखोल अभ्यास करू.
| भारताचे नागरिकत्व: विहंगावलोकन | |
| श्रेणी | अभ्यास साहित्य |
| विषय | भारतीय राज्यघटना |
| उपयुक्त | WRD परीक्षा आणि इतर सर्व स्पर्धा परीक्षा |
| लेखाचे नाव | भारताचे नागरिकत्व |
भारताचे नागरिकत्व
नागरिक ही अशी व्यक्ती आहे, जी तो राहत असलेल्या देशाचे पूर्ण सदस्यत्व घेते. भारतीय संविधानाने संपूर्ण देशाला एकच आणि एकसमान नागरिकत्व दिले आहे. 1955 चा नागरिकत्व कायदा खाली वर्णन केल्याप्रमाणे नागरिकत्व मिळविण्याचे 5 मार्ग प्रदान करतो.
| कलम | माहिती |
| कलम 5 | संविधानाच्या प्रारंभीचे नागरिकत्व. त्यानुसार संविधानाचा प्रारंभ होण्यापूर्वी –
1. जी व्यक्ती भारतात राहात होती 2. ज्या व्यक्तीचा भारताच्या राज्यक्षेत्रात जन्म झाला होता 3. ज्या व्यक्तीच्या माता- -पित्यांपैकी कोणीही एक भारताच्या राज्यक्षेत्रात जन्मले होते 4. जी व्यक्ती संविधानाच्या सुरुवातीच्या तात्काळआधी किमान 5 वर्षे भारताच्या राज्यक्षेत्रात सामान्यतः निवासी आहे. अशी प्रत्येक व्यक्ती भारताची नागरिक असेल. |
| कलम 6 | पाकिस्तानातून स्थलांतर करून भारतात आलेल्या व्यक्तींचे नागरिकत्व.
1. अशा व्यक्तीचे माता-पिता किंवा आजी-आजोबा यापैकी कोणाही एकाचा ‘गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया अॅक्ट 1935’ मध्ये स्पष्ट केलेल्या भारतात जन्म झाला असेल किंवा 2. अशा व्यक्तीने 19 जुलै 1948 पूर्वी भारतात स्थलांतर करून त्या स्थलांतराच्या दिनांकापासून भारताच्या राज्य क्षेत्रात राहत असेल. 3. अशा व्यक्तीने 19 जुलै 1948 रोजी किंवा त्यानंतर भारतात स्थलांतर करून ‘डोमिनियन ऑफ इंडिया’ सरकारच्या अधिकाऱ्याकडे रितसर अर्ज करून भारतीय नागरिक म्हणून नोंदणी केली असेल. अशी प्रत्येक व्यक्ती संविधानाच्या प्रारंभी भारताची नागरिक असल्याचे मानले जाईल. टीप : अशी व्यक्ती नागरिकत्वासाठी अर्ज करण्याच्या दिनांकाच्या तात्काळपूर्वी किमान 6 महिने भारताच्या राज्यक्षेत्रात निवास केल्याशिवाय तिची नोंदणी केली जाणार नाही. |
| कलम 7 | भारतातून पाकिस्तानात स्थलांतरित झालेल्या व्यक्तींचे नागरिकत्व : 1 मार्च 1947 नंतर जी व्यक्ती भारतातून पाकिस्तानात स्थलांतरित झाली आहे, ती भारताची नागरिक असणार नाही. |
| कलम 8 | मूळची भारतीय असलेल्या मात्र भारताबाहेर निवास करणाऱ्या व्यक्तीचे नागरिकत्व : 1. ज्या व्यक्तीचे माता-पिता किंवा आजी-आजोबा यापैकी कोणीही एक ‘गव्हर्नमेंट ऑफ इंडिया अॅक्ट, 1935 मध्ये स्पष्ट केलेल्या भारतात जन्मले होते आणि
2. अशा भारताबाहेरील कोणत्याही देशात राहणाऱ्या व्यक्तीने त्या देशातील भारताच्या राजदूत किंवा वाणिज्यदूत कार्यालयाच्या प्रतिनिधींकडे भारतीय नागरिकत्वासाठी नोंदणी केली असेल तर ती भारताची नागरिक मानण्यात येईल. |
| कलम 9 | मूळच्या भारतीय व्यक्तीने कोणत्याही परकीय देशाचे नागरिकत्व स्वेच्छेने स्वीकारलेले असल्यास तिचे भारतीय नागरिकत्व संपुष्टात येईल. |
भारतीय नागरिकत्व कायदा, 1955
1955 चा नागरिकत्व कायदा, सुधारित केल्याप्रमाणे, भारतीय नागरिकत्व संपादन आणि रद्द करण्यावर नियंत्रण ठेवतो. त्यात खालील तरतुदी आहेत:
- 26 जानेवारी 1950 नंतर भारतात जन्मलेल्या कोणत्याही व्यक्तीला, मुत्सद्दींची मुले आणि शत्रूच्या परकीयांचा अपवाद वगळता जन्मानुसार नागरिकत्व मिळू शकत नाही.
- 26 जानेवारी 1950 नंतर जन्मलेली कोणतीही व्यक्ती भारतीय नागरिक असेल, जर त्यांनी विशिष्ट निकष पूर्ण केले, जसे की पालक (आई किंवा वडील) भारतीय नागरिक असणे.
- विशिष्ट प्रकारच्या नागरिकांसाठी विहित पद्धतीने नोंदणी करून नागरिकत्व मिळू शकते.
- नैसर्गिकीकरण ही एक प्रक्रिया आहे जी परदेशी लोकांना विशिष्ट निकष पूर्ण केल्यास भारताचे नागरिक बनू देते.
- कोणतीही जमीन भारताचा भाग झाल्यास, भारत सरकार तेथील रहिवाशांना नागरिक होण्यासाठी निर्बंध घालू शकते.
- काही कारणांमुळे संपुष्टात येणे, त्याग करणे किंवा वंचित राहणे यामुळे नागरिकत्व गमावले जाऊ शकते.
- भारतात कॉमनवेल्थ देशांतील नागरिकांना कॉमनवेल्थच्या नागरिकांप्रमाणेच दर्जा असेल.
भारताचे नागरिकत्व: नमुना प्रश्न
भारताचे नागरिकत्व या विषयावर विचारले जाणारे नमुना प्रश्न खाली दिलेले आहेत.
प्रश्न 1. भारताच्या नागरिकत्वाशी संविधानातील कोणता भाग निगडीत आहे?
(a) भाग III
(b) भाग IV
(c) भाग II
(d) भाग V
उत्तर – (c)
प्रश्न 2. 1955 चा नागरिकत्व कायदा नागरिकत्व मिळविण्याचे किती मार्ग प्रदान करतो.?
(a) 5
(b) 4
(c) 2
(d) 3
उत्तर – (a)
प्रश्न 3. मूळच्या भारतीय व्यक्तीने कोणत्याही परकीय देशाचे नागरिकत्व स्वेच्छेने स्वीकारलेले असल्यास तिचे भारतीय नागरिकत्व संपुष्टात येईल या विषयाशी निगडीत कोणते कलम आहे?
(a) कलम 8
(b) कलम 9
(c) कलम 12
(d) कलम 5
उत्तर – (b)
प्रश्न 4. भारतीय संविधानातील कोणते कलम नागरिकत्वाशी निगडीत आहेत?
(a) कलम 12-35
(b) कलम 1-4
(c) कलम 36-49
(d) कलम 5-11
उत्तर – (d)
प्रश्न 5. संविधानाच्या प्रारंभीचे नागरिकत्व मध्ये खालील पैकी कोणता मुद्दा येत नाही?
(a) संविधानाचा प्रारंभ होण्यापूर्वी – जी व्यक्ती संविधानाच्या सुरुवातीच्या तात्काळआधी किमान 5 वर्षे भारताच्या राज्यक्षेत्रात सामान्यतः निवासी आहे.
(b) अशा व्यक्तीने 19 जुलै 1948 पूर्वी भारतात स्थलांतर करून त्या स्थलांतराच्या दिनांकापासून भारताच्या राज्य क्षेत्रात राहत असेल.
(c) संविधानाचा प्रारंभ होण्यापूर्वी – ज्या व्यक्तीचा भारताच्या राज्यक्षेत्रात जन्म झाला होता
(d) संविधानाचा प्रारंभ होण्यापूर्वी -जी व्यक्ती भारतात राहात होती
उत्तर – (b)
महाराष्ट्रातील सर्व स्पर्धा परीक्षांसाठी ऑनलाईन क्लास, व्हिडिओ कोर्स, टेस्ट सिरीज, पुस्तके आणि इतर अभ्यास साहित्य खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करून मिळावा.
WRD परीक्षेसाठी उपयुक्त अभ्यास साहित्य
महाराष्ट्रातील आगामी WRD जलसंपदा विभाग भरती 2023 व इतर सर्व सरळ सेवा भरती साठी सर्व महत्वपूर्ण विषयांवर अड्डा247 ने एक लेखमालिका सुरु केली आहे. दररोज यात नवनवीन घटकांची भर पडत आहे. WRD परीक्षेसाठी इतर महत्वाचे लेख पाहण्यासाठी खाली दिलेल्या लिंक वर क्लिक करा.
| लेखाचे नाव | लिंक |
| शब्दसिद्धी व शब्दसिद्धीचे प्रकार | |
| सहसंबंध | पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा |
| वाक्य व वाक्याचे प्रकार | पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा |
| गांधी युग (1919 ते 1948) | |
| मराठीतील विरामचिन्हे | पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा |
| अक्षरमालिका | पाहण्यासाठी येथे क्लिक करा |
अड्डा 247 मराठीचे युट्युब चॅनल
अड्डा 247 मराठी अँप | अड्डा 247 मराठी टेलिग्राम ग्रुप
