ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ 1849 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਰਾਜ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉਭਰੀਆਂ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮਧਾਰੀ ਲਹਿਰ, ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਲਹਿਰ, ਰਾਧਾਸਵਾਮੀ ਲਹਿਰ, ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਲਹਿਰ, ਆਦਿ।
ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਵੱਲ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਮੂਲ, ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੱਤਵਾਦ ਦੇ ਉਭਾਰ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਤਾਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।
Causes of Revolutionary Movements in Punjab
Revolutionary Movement in Punjab: 1849 ਈ: ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਰਤਨਾਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਸਮੇ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਤੇ ਬੱਚੇ ਕਾਫੀ ਰੋਸ਼ ਭਰ ਗਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, ਸੁਖਦੇਵ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਬਹੁਤ ਕ੍ਰਾਤੀਕਾਰੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬਰਤਨਾਵੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਨ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਨੇਤਾ ਇਹਨਾਂ Revolutionary Movement ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ।
ਕੌਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਦੀ ਅਮੀਰ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਿਆ।
Important Revolutionary Movements in Punjab | ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ
Revolutionary Movement in Punjab: ਕਾਂਤੀਕ੍ਰਾਰੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਫੌਜ ਨਾਲ ਹੇਰਾਫੇਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨੌਜਵਾਨ ਭੀੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜੋਸ਼ ਦੇ ਲਹਿਰ ਭਰਦੇ ਸਨ। ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਆਜਾਦੀ ਦੇ ਸ਼ੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਣ। ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਨਲਾਬੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਹਨ:
ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਲਹਿਰ: Revolutionary Movement ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੱਕ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿਆਸੀ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਅੰਦੋਲਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਡਾਇਸਪੋਰਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਿਆ।
ਅਧਿਕਾਰਤ ਸਥਾਪਨਾ 1912 ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਤ ਮਹਾਸਾਗਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਇਆ। ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਾਬਾ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਸਨ।ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਇੱਕ ਹਫਤਾਵਾਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜੋ ਕਿ ਉਰਦੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮਈ ਚ 1913ਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਦਰ ਆਸ਼ਰਮ ਜਾਂ ਜੁਗਾਂਤਰ ਆਸ਼ਰਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ।
ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਫਿਰ ਐਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ, ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਗ਼ਦਰ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗ਼ਦਰ ਅਖਬਾਰ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ।1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਪਸ ਪਰਤੇ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾਇਆ ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਤਸਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਗਿਆ।
1914 ਤੋਂ 1917 ਤੱਕ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਜਰਮਨੀ, ਓਟੋਮਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 1917 ਵਿੱਚ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਨਸਨੀ ਖੇਜ਼ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇਹ ਲਹਿਰ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਬਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮੈਬਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ।
ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ (ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ)
ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ (ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ)
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ (ਸੰਪਾਦਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਗਦਰ)
ਪੰ. ਕਾਂਸ਼ੀ ਰਾਮ (ਖਜ਼ਾਨਚੀ)
ਮੁਨਸ਼ੀ ਰਾਮ (ਸੰਗਠਿਤ ਸਕੱਤਰ)
ਲਾਲਾ ਠਾਕਰ ਦਾਸ (ਧੂਰੀ) (ਮੀਤ ਸਕੱਤਰ)
ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ
ਊਧਮ ਸਿੰਘ
Baba Sohan singh Bkhana: ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 22 ਜਨਵਰੀ 1870 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਪਿੰਡ ਖੁਤਰਾਏ ਖੁਰਦ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਦਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਭਾਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸਨ, ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਭਕਨਾ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। 1915 ਦੀ ਗਦਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੇਲ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ 16 ਸਾਲ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਕੱਟੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਨੇੜਿਓਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਕਿਸਾਨ ਸਭਾ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ।
Kartar Singh Sarabha: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ Revolutionary movement ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਮਈ 1896 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਰਾਭਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਨਿਮਾਣੇ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਇੱਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਪਾਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜੁਲਾਈ 1912 ਵਿੱਚ, ਸਰਾਭਾ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਬਰਕਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸੈਨ ਫਰਾਂਸਸਿਸਕੋ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਉਸਨੇ ਉਥੋਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਛਪਦੇ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅੰਕ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 19 ਸਾਲ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ, ਸਰਗਰਮੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਬਹਾਦਰੀ ਸੀ।
Udham Singh: Udham Singh Revolutionary movement ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ HSRA ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੀ। ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 26 ਦਸੰਬਰ 1899 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 130 ਮੀਲ ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਸੁਨਾਮ ਦੇ ਪਿਲਬਾਦ ਦੇ ਲਾਗੇ, ਇੱਕ ਕੰਬੋਜ, ਘੱਟ ਹੁਨਰ ਵਾਲੇ ਤੇ ਘੱਟ ਤਨਖਾਹ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਟਹਿਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ, ਸਾਧੂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸਾਲ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੀ।
13 ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਗਵਰਨਰ ਮਾਈਕਲ ਓ’ਡਵਾਇਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਤਲ 1919 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸਾਕੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਓਡਵਾਇਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਰਾਮ ਮੁਹੰਮਦ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦ ਨਾਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
Lala Hardayl: ਲਾਲਾ ਹਰ ਦਿਆਲ ਮਾਥੁਰ Revolutionary Movement ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 14 ਅਕਤੂਬਰ 1884 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਮਾਥੁਰ ਕਾਯਸਥ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕੈਮਬ੍ਰਿਜ ਮਿਸ਼ਨ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸੇਂਟ ਸਟੀਫਨ ਕਾਲਜ, ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਬੈਚਲਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਸਨ।
ਉਹ ਇੱਕ ਪੌਲੀਮੈਥ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸਿਵਲ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਅਰ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਵਿੱਚ, ਉਸਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਟਾਕਟਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਇਆ।
Revolutionary movement in Punjab Punjab Suba Movement | ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ
Punjab Suba Movement: ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਸਿੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਮੰਗ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਫਰਵਰੀ 1947 ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਆਬਾਦੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ, ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਇੱਕ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ, ਰਣਨੀਤਕ ਭੂਮੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਬਹੁਗਿਣਤੀ (ਲਗਭਗ 60%) ਬਣ ਗਈ ਸੀ।
ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 1945 ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਇੱਕ ਸੰਗਠਿਤ ਹਸਤੀ ਵਜੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਅੰਦੋਲਨ ਇੱਕ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਲੀਕਿਆ ਗਿਆ ਸਿਆਸੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ) ਦੁਆਰਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ, ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਰਾਜ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੋਢੀ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਹਰਿਆਣਾ ਰਾਜ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਝ ਪਹਾੜੀ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ, ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਸਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ।
Revolutionary Movement in Punjab Babbar Akali Movement | ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ
Babbar Akali Movement: ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਨੇ Revolutionary Movement ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬਣਾਇਆ। 1921 ਵਿੱਚ “ਖਾੜਕੂ” ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਸਮੂਹ ਸੀ ਜੋ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ‘ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸਲ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਤਰਨਤਾਰਨ ਅਤੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ 1921 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾੜੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੱਟੜਪੰਥੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਜੋ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦਾ ਕੋਰ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾਉਣਗੇ। ਖਾੜਕੂ ਯੂਨਿਟ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਤੰਬਰ 1920 ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਲ (ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ) ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਖਬਾਰ ਵੀ ਛਾਪਿਆ।1922 ਤੱਕ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀਇਸ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ 1923 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਘ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਖਬਰਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੀ। ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਭੂਮੀ ਗਰਾਂਟ ਵਾਅਦਿਆਂ ਅਤੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਭਰਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ, 70 ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 5 ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ, 15 ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।
Impact of Revolutionary Movements In Punjab | ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ
Revolutionary Movement in Punjab: ਇੰਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੁਪਤ ਸਭਾਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਇਹ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜਾਦੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ।
| Read More | |
| Latest Job Notification | Punjab Govt Jobs |
| Current Affairs | Punjab Current Affairs |
| GK | Punjab GK |
